thần nhìn thấy Thượng đế chỉ có trong một thứ ánh sáng ưu ái, thì kẻ cuồng si lại
nhìn thấy Ngài ở trong một thứ ánh sáng gớm ghiếc nhất. Sự điên khùng của một
bên thật dễ thương, còn của bên kia thì thật buồn bã; nhưng cả hai đều cùng là mê
sảng như nhau…
Những nhà thần học thì chẳng phải là những nhà lý luận lạ lùng đó ư? Bất cứ khi
nào mà họ không thể thần thánh hoá được những nguyên nhân tự nhiên của các
sự vật, họ liền dựng lên những điều mà họ gọi là siêu nhiên; đó như là những ma
quỷ, những nguyên nhân thần bí, những nhân tố không thể lý giải được, hay hơn
thế, những từ ngữ bí hiểm, và còn tối tăm hơn nhiều đối với những sự vật mà họ
cố gắng giải thích.
Chúng ta hãy giữ chúng trong bản chất khi chúng ta muốn tìm hiểu về các nguyên
nhân của tự nhiên; chúng ta hãy bằng lòng cứ tự cho là ngu dốt về những nguyên
nhân quá tế vi đối với các giác quan của chúng ta; và chúng ta hãy chắc chắn
rằng, bằng cách vượt lên trên tự nhiên, chúng ta sẽ không bao giờ giải quyết được
những vấn đề mà nó biểu hiện…
Cũng còn bị sự phê phán chống lại chúng ta, rằng chủ nghĩa duy vật vẫn coi con
người chỉ như một cỗ máy, là cái cỗ máy rất là tầm thường đối với toàn thể loài
người. Nhưng cái cỗ máy hẳn còn có giá đối với con người hơn, nếu chúng ta biết
nói lên rằng chính con người luôn hành động bởi những sức đẩy bí mật của một
tinh thần, hay bởi một cái gì đó là tôi không biết nó là cái gì cả, nhưng nó vẫn
điều động con người theo một cách hoàn toàn không thể cắt nghĩa được?
Thật dễ dàng nhận thấy rằng tính chất siêu đẳng đó được giả thiết là của tinh thần
vượt lên trên vật chất, hay là của linh hồn vượt lên trên thân xác, nhưng lại không
có một nền tảng nào khác hơn là sự dốt nát của con người về bản chất của linh
hồn này, trong khi đó họ lại quen thuộc hơn với vật chất, mà họ vẫn tưởng tượng
là họ thủ đắc, và họ nghĩ rằng họ có thể tát cạn được những suối nguồn. Nhưng
những sự vận động đơn giản nhất của thân thể chúng ta mà đối với những người
đã nghiên cứu chúng, chính là những sự bí hiểm, như là điều gì đó mà tư tưởng
không thể nào giải thích được.
