chẳng hề có ý niệm nào. Nhà thiên văn làm việc cho người thuỷ thủ; nhà hình họa
và nhà cơ học tính toán vì anh ta; kiến trúc sư tài ba vẽ ra những hình học, những
đồ án thông thái là để cho những người thợ bạn và thợ cả thực hiện. Còn sự hữu
ích được giả định của những ý tưởng tôn giáo, thì nhà thần học uyên bác và tinh
tế không thể khoe là mình nghiền ngẫm, tranh luận, viết ra vì lợi ích của dân
chúng (4), những kẻ mà tuy thế người ta lại bắt họ trả giá khá đắt cho những hệ
thống và những huyền nhiệm mà họ chẳng hề nghe, mà có nghe cũng chẳng hiểu
mô tê gì, mà cũng chẳng ích lợi gì cho họ.
Vậy là triết gia không nhắm suy niệm hay viết cho những người bình thường (5)
…
Tuy nhiên, dần dà những nguyên lý lúc đầu có vẻ xa lạ hay gây sốc, nhưng nếu
chúng có chân lý, thì từ từ sẽ len lỏi vào trong mọi đầu óc, trở nên quen thuộc,
truyền ra xa dần tạo ra những hiệu ứng thuận lợi trên toàn xã hội: với thời gian,
xã hội làm quen với những ý tưởng (6) mà lúc đầu nó từng nhìn như là phi lý và
điên rồ; ít ra người ta hết còn nhìn như là khả ố những ai truyền bá các ý kiến mà
trên đó kinh nghiệm cho thấy người ta được phép nghi ngờ mà chẳng gây ra nguy
cơ nào cho công chúng (7).
D’HOLBACH, Hệ thống thiên nhiên.
1. Những kẻ thường nằm dưới sự bảo trợ tinh thần của giới tăng lữ.
2. Những kẻ sáng suốt về các điểm khác nhưng lại quá thiện cảm với những thành
kiến chung.
3. Trên tất cả tầm nhìn này về sự phân công, so sánh với quan niệm của Pascal và
Marx.
4. Nguyên lý lợi ích trong hợp tác dẫn dắt tới việc phê bình tất cả những gì không
đi vào sự liên đới xã hội.
5. Khác với Diderot: "Hãy nhanh chóng phổ cập triết học cho quần chúng".
6. Vai trò của sự làm quen dần. Để cải tạo tâm trí và phong hoá thì như thế đã
được chưa?
