vì điều khoản đầu tiên làm cho cơ thể chính trị hình thành và cố kết chưa phải là
điều khoản làm cho nó được bảo toàn.
Sự vật tốt lành và hợp với trật tự là do bản chất của nó, chứ không phụ thuộc vào
các công ước giữa người với người.
Tất cả công lý là tự Trời mà ra. Trời là nguồn gốc của công lý. Nhưng nếu ta biết
tiếp nhận công lý từ Trời thì ta chẳng cần đến Chính phủ và luật pháp nữa. Tất
nhiên là có một công lý phổ thông toát ra từ lý trí; nhưng công lý đó muốn được
chấp nhận thì phải có đi có lại. Xem xét các sự vật một cách phàm tục, ta thấy
dường như thiên nhiên đã quy định rằng luật công bằng không ăn nhằm gì với
con người. Pháp luật chỉ làm tốt cho kẻ ác và làm xấu cho người đứng đắn. Anh
ta tôn trọng luật pháp đối với con người, nhưng mọi người lại không tôn trọng
luật pháp với anh ta. Vậy, anh ta phải có những công ước và những đạo luật để
gắn liền quyền hạn và nghĩa vụ, đưa công lý về với đối tượng của nó.
Trong trạng thái tự nhiên, mọi cái đều là chung cho mọi người, tôi chẳng phải làm
gì cho những người mà tôi không hứa hẹn gì với họ. Tôi chỉ nhận làm cho người
khác cái gì mà tôi thấy bổ ích cho tôi. Trong trạng thái dân sự thì không thế, ở
đây mọi quyền đều do luật quy định.
Vậy rốt cuộc luật lệ là gì? Chừng nào người ta còn gắn cho chữ luật những ý
niệm siêu hình thì người ta cứ việc luận giải mà không cần phải hiểu thấu; và khi
người ta nói về quy luật tự nhiên thì người ta chẳng biết gì hơn về luật của Nhà
nước.
Trên kia tôi đã nói không có gì là ý chí chung trên một đối tượng cá nhân. Đối
tượng cá nhân ấy có thể là trong Nhà nước hoặc ngoài Nhà nước. Nếu ở ngoài
Nhà nước thì một ý chí khác với cá nhân anh không thể là ý chí chung đối với
anh được. Nếu đối tượng cá nhân đó là ở trong Nhà nước, thì ý chí chung dẫu là
khác với ý chí riêng của anh, vẫn là ý chí chung đối với anh. Lúc đó hình thành
mối quan hệ giữa một bên là cá nhân, bên kia là toàn thể trừ cá nhân ấy. Nhưng
toàn thể bớt đi một cá nhân thì không còn là toàn thể nữa, và mối quan hệ trên
đây chỉ là giữa hai bên không đều nhau; ý chí bên này không thể là ý chí chung
cho cả bên kia được.
