Luật chỉ là những điều kiện chính thức của việc tập hợp dân sự. Dân chúng tuân
theo luật phải là người làm ra luật. Chỉ những người họp thành xã hội mới có
quyền xử lý các điều kiện xã hội. Nhưng người ta xử lý nó như thế nào? Phải
chăng đó là một cuộc thảo luận chung, theo một sáng kiến nhất thời? Cơ thể
chính trị có một bộ máy nào để công bố ý chí chung hay không? Ai sẽ làm cho cơ
quan đó có được sự nhìn xa cần thiết để soạn thành các luật và công bố trước
hoặc công bố vào lúc cần thiết? Làm sao mà một đám người muôn vẻ, mù quáng,
thường không biết mình muốn gì, hoạ hoằn lắm mới hiểu cái gì là tốt. Ý chí
chung lúc nào cũng sáng suốt, nhưng sự phán đoán của công chúng là cái cương
cho ý chí chung, thì có phải lúc nào cũng được sáng suốt đâu!
Cần làm cho dân chúng nhìn thấy các đối tượng một cách đúng đắn, chỉ cho họ
những con đường mà ý chí chung đang tìm tòi; bảo đảm cho ý chí chung không
bị những quyến rũ của tham vọng cá nhân xuyên tạc đi, giúp chúng nắm được
thời điểm, cân nhắc cho những món lợi đã thấy trước mắt với những mối nguy
hại tiềm tàng về sau. Các cá nhân thấy được điều hay mà họ không vận dụng, dân
chúng và cá nhân đều cần được hướng dẫn. Đối với cá nhân cần hướng dẫn họ đặt
nguyện vọng cho phù hợp với lý trí. Đối với dân chúng cần làm cho họ thấy rõ họ
đang mong muốn cái gì. Như vậy ánh sáng công cộng trong cơ thể xã hội, do đó
có sự gặp nhau chính xác cho các bộ phận, và cuối cùng ta có được sức mạnh lớn
nhất của toàn thể. Chính vì thế mà cần phải có một người lập pháp.
Jean Jacques ROUSSEAU, Về khế ước xã hội, Q.II, ch.6.
1. Đây là nguyên lý tự trị của ý chí sẽ được Kant lấy lại.
2. Từ ngữ "Cộng hoà", theo tôi hiểu, không có nghĩa quý tộc hay dân chủ, mà nói
chung là tất cả những chính phủ dựa vào ý chí chung, dựa theo luật. Chớ lầm lẫn
chính phủ với cơ quan quyền lực tối cao. Chính phủ chỉ là các bộ. Như thế thì
một nước quân chủ cũng có thể theo chế độ cộng hoà. Vấn đề này sẽ được làm
sáng tỏ trong quyển sau.
Những nghị viên nhân dân không phải là người đại diện mà chỉ là những uỷ viên
chấp hành (Les députés du peuple ne sont pas ses représentants mais ses
commissaires)
