Con hãy nhìn tất cả các quốc gia trên thế giới, con hãy đọc qua tất cả các lịch sử;
giữa bao tôn giáo dã man và kỳ dị, giữa sự tạp dị phi thường về phong tục và tính
công lý và ngay thật ấy, khắp nơi cùng những nguyên tắc đạo đức ấy, khắp nơi
cũng những ý niệm thiện ác ấy (5). Tôn giáo đa thần xưa đã sản xuất những vị
thần ghê tởm mà, nếu có ở thế gian này, thì người ta đã trừng phạt như những kẻ
hung ác, và các vị thần ấy đã cho thấy những cảnh hạnh phúc tối đại chỉ là những
tội đại ác sẽ phạm và những tình dục sẽ thoả mãn. Nhưng tật xấu, vũ trang bằng
một quyền lực thiêng liêng, đã hoài công đi xuống từ cõi vô biên, vì bản năng đạo
đức đã xua đuổi tật ấy khỏi lòng người. Tiếng nói thánh thiện của thiên nhiên,
mạnh hơn tiếng nói của các vị thần, đã tự làm cho được kính nể ở thế gian và
dường như đã để riêng lại trên trời trọng tội cùng các can phạm.
Vậy, tận đáy tâm hồn, có một nguyên lý tự nhiên về công bình và đạo đức, theo
đó, mặc dù chúng ta có những châm ngôn riêng của chúng ta (6), chúng ta vẫn
phán đoán các hành động của chúng ta và của kẻ khác tốt hay xấu, và chính
nguyên lý đó được Cha đặt cho cái tên là lương tâm…
Lương tâm! Lương tâm! Bản năng thiên phú, bất tử và tiếng nói của Trời; người
hướng đạo chắc chắn của một kẻ dốt nát và thô thiển, thông minh và tự do; vị
thẩm phán không lầm lẫn của thiện ác và làm cho con người giống như Thượng
đế, chính mi làm cho bản tính con người tuyệt diệu và các hành động của con
người có đạo đức tính; không có mi, ta không cảm thấy gì ở ta ngoài đặc ân đáng
buồn này là lạc lối từ sai lầm này đến sai lầm khác do bởi một trí tuệ không quy
củ và một lý trí không nguyên tắc (7).
Jean Jacques ROUSSEAU, Émile, Q.IV.
1. "Họ" đây là các triết gia, đặc biệt là Helvétius, trong quyển "Vấn đề linh hồn"
mà Rousseau vừa đọc.
2. Địch thủ của César(95-96 trước Công nguyên). Ông bênh vực tự do và Nghị
viện chống lại César. Sau khi thất trận ở Thapsus, ông dùng gươm tự sát ở
Ultique.
3. Quyển Émile được viết vào năm 1762, năm mà ở Pháp có một vụ án đặc biệt
gọi là vụ Calas như sau: Jean Callas, thương gia ở Toulouse, Pháp, bị cáo oan về
