Ý kiến của đám đông, với sự lạm phát đè bẹp của nó, tạo ra một thứ chuyên chế
mới; cũng nguy hiểm không kém gì tính bạo chúa của một người, bởi vì nó làm
nguội lạnh nhân tính nơi con người.
Chính thể chuyên chế, từ bản chất, cốt làm cho người ta sợ hãi, nhìn thấy trong sự
sống cách biệt riêng rẽ của con người vật bảo đảm chắc chắn nhất cho sự tồn tại
lâu dài của nó, và thường thì nó dành mọi lo toan để cách ly họ với nhau. Không
có tật xấu nào trong lòng người làm nó thích thú bằng thói ích ỷ: kẻ chuyên chế
dễ dàng tha thứ cho những người bị trị khi họ không yêu mến nhau là được rồi.
Hắn ta không đòi hỏi họ phải trợ lực hắn để dẫn dắt Nhà nước, chỉ cần họ không
kỳ vọng chuyện điều hành quốc gia đại sự, mà cứ phó thác vận mệnh dân tộc
trong tay hắn, thế là đủ. Họ gọi là những đầu óc vọng động và gây rối trị an
những kẻ nào cao vọng hợp nhất nỗ lực để tạo ra sự thịnh vượng chung, và, thay
đổi ý nghĩa tự nhiên của các từ ngữ, hắn gọi là công dân tốt những ai sống khép
kín nơi chính mình.
Như thế, những thói xấu mà thứ chính trị chuyên chế làm nảy sinh cũng chính là
những thói xấu mà tính bình đẳng tán trợ. Hai thứ này bổ túc cho nhau và trợ lực
nhau một cách thật nguy hại.
Tính bình đẳng đặt con người bên cạnh nhau mà không có mối dây liên lạc chung
để gắn kết họ lại với nhau. Kẻ độc tài chuyên chế cho dựng lên những rào cản
giữa họ để cách ly họ. Tính bình đẳng khiến mọi người không nghĩ gì đến đồng
loại và coi tính thản nhiên, chuyện ai nấy lo, như là một thứ đức hạnh công (vertu
publique).
Sự chuyên chính, vốn nguy hiểm trong mọi thời đại, càng đặc biệt đáng sợ trong
những thế kỷ dân chủ.
Alexis de TOCQUEVILLE, Sách đã dẫn.
TÌNH TRẠNG CHÍNH TRỊ - XÃ HỘI NƯỚC PHÁP TRƯỚC VÀ TỪ NĂM
1789 (L’État social et politique de la France avant et depuis 1789)
Hai thứ tự do: tự do kiểu quý tộc và tự do kiểu dân chủ (Les deux libertés:
L’aristocratique et la démocratique)
