lỗi thời của tư tưởng con người. Triết học phải trở thành thực chứng/ chủ nghiệm
như khoa học và chỉ phân biệt với khoa học do tính cách tổng quát hơn mà thôi.
Tôi rất tiếc là bị bắt buộc, vì không có tiếng nào khác nên phải dùng một từ ngữ
như triết lý, đã bị lạm dụng với vô số ý nghĩa khác nhau. Nhưng hình dung từ chủ
nghiệm mà tôi dùng để biến đổi ý nghĩa, có thể đủ để đánh tan ngay tất cả những
tính cách mập mờ cốt yếu, ít nữa là đối với những người biết rõ giá trị tiếng ấy.
Vậy tôi chỉ cần tuyên bố là tôi dùng thành ngữ triết lý theo nghĩa mà cổ nhân đã
gán cho nó, nhất là Aristote để chỉ cái hệ thống tổng quát các ý niệm của con
người; và khi thêm thành ngữ chủ nghiệm, là tôi có ý chỉ một cách triết lý, đặc
biệt, coi các lý thuyết bất kỳ trong phạm vi ý tưởng nào, như có đối tượng là việc
sắp đặt thứ tự các sự kiện quan sát, và đó chính là trạng thái thứ ba, và cuối cùng
của triết học tổng quát, trước tiên có tính cách thần học, rồi đến siêu hình học.
Tất nhiên có nhiều chỗ tương tự giữa triết học chủ nghiệm của tôi, với môn học
mà các nhà bác học Anh, nhất là sau NEWTON, gọi là triết lý tự nhiên. Nhưng
tôi đã không thể chọn danh từ ấy, cũng như thành ngữ triết lý khoa học, có lẽ còn
xác định hơn nữa, vì rằng cả hai cũng chưa gồm tất cả môn bộ các hiện tượng;
còn thành ngữ triết học chủ nghiệm, trong ấy tôi bao hàm việc khảo cứu các hiện
tượng xã hội cũng như các hiện tượng khác, chỉ một cách thức lý luận nhất trí áp
dụng được cho mọi đề tài, trên ấy trí thức con người có thể vận dụng. Lại nữa,
thành ngữ triết lý tự nhiên được dùng bên nước Anh để chỉ toàn bộ các khoa học
quan sát, cả đến những phần chuyên môn chi tiết nhất; trái lại với thành ngữ triết
học chủ nghiệm so sánh với khoa học chủ nghiệm, tôi chỉ hiểu việc khảo cứu đặc
biệt những quan niệm tổng quát của các khoa học khác nhau, coi như lệ thuộc
một phương pháp độc nhất và là những thành phần khác nhau của một chương
trình khảo cứu tổng quát…
Trong khi nghiên cứu cuộc khai triển toàn diện trí thức con người, trong các
phạm vi hành động khác nhau của nó, từ bước đầu đơn sơ cho đến ngày nay, tôi
tin tưởng đã khám phá ra một đại luật căn bản, mà sự khai triển ấy phải lệ thuộc
vào do một sự tất yếu bất di dịch, và tôi thấy có thể thiết định chắc chắn định luật
ấy hoặc bằng những chứng cớ duy lý do sự hiểu biết tổ chức của ta cung cấp,
hoặc bằng những kiểm chứng lịch sử kết quả của việc chuyên chú khảo sát quá
khứ. Định luật ấy có nghĩa là mỗi khái niệm chủ yếu mỗi ngành trí thức của ta,
