nhiều thần linh độc lập đã được suy tưởng ra buổi sơ khai. Cũng vậy, giới hạn
cuối cùng của hệ thống siêu hình là khái niệm để thay vào những thực thể riêng
biệt khác nhau, một đại thực thể tổng quát duy nhất là thiên nhiên, coi như nguồn
gốc độc nhất cho tất cả hiện tượng. Cũng thế, bậc toàn thiện của hệ thống chủ
nghiệm, mà nó luôn luôn hướng tới, mặc dầu rất có thể không khi nào đạt tới
được, là có thể tự tượng trưng tất cả các hiện tượng khác nhau quan sát được như
những trường hợp riêng biệt của một sự kiện tổng quát duy nhất, như sự kiện dẫn
lực chẳng hạn.
Auguste COMTE, Giáo trình triết học thực chứng,
Lời nói đầu và bắt đầu bài thứ nhất.
Phê bình tâm lý học nội quan
Các triết gia hầu như đã luôn luôn tìm kiếm trong tâm lý học chủ quan hay tâm lý
học nội quan (la psychologie subjective/ psychologie introspective) một thứ dự bị
cho triết học. Vậy mà, không những cái phương pháp nội quan đó (la méthode
introspective) - rất thân thiết với các nhà siêu hình học - nó tự lên án mình bởi
tính tạp dị nơi những ý kiến mà nó đưa đến, mà còn bởi lý do này là, những người
thực hành nó không nhận ra tính bất khả thi - cả về thực hành lẫn lý thuyết của nó
- bởi chủ thể suy tư không thể tự quan sát, cũng giống như con mắt không thể tự
nhìn thấy nó.
Ta thấy rằng: về bất kỳ phương diện nào, không thể có chỗ cho thứ tâm lý học
hão huyền ấy, nó là cái biến trạng cuối cùng của thần học mà ngày nay người ta
rasức làm cho hồi sinh nhưng vô ích. Tâm lý học ấy chẳng đếm xỉa gì đến việc
nghiên cứu các cơ quan trí thức của ta, hoặc việc quan sát các cách thức duy lý
hướng dẫn thực thụ các công việc sưu tầm khoa học tự hào có thể khám phá các
định luật căn bản của trí thức nhân tính bằng cách chiêm ngắm chính mình nó,
nghĩa là loại trừ cả các nguyên nhân và hiệu quả của nó. Triết học chủ nghiệm, từ
đời BACON đã trở nên quan trọng thế nào và ngày nay đã chiếm một thế lực to
tát cả trên hạng trí thức vẫn còn rất xa lạ đối với cuộc phát triển vô biên của nó,
đến nỗi các nhà siêu hình học chuyên nghiên cứu về trí thức, chỉ còn hy vọng
hãm bớt cuộc suy tàn của các khoa học mạo nhận ấy bằng cách đem trình bày các
