học thuyết của họ như thể cũng được căn cứ trên việc quan sát sự kiện. Với mục
đích ấy, gần đây họ đã bày đặt phân biệt một cách tỉ mỉ thật lạ lùng, là có hai cách
quan sát cùng quan trọng, một bên ngoài và một bên trong và cái sau này chỉ có
mục đích độc nhất là nghiên cứu các hiện tượng trí thức… Tôi chỉ cần đưa ra cái
lý do chính để chứng minh rõ rệt là sự mạo nhận chiêm ngắm trực tiếp tinh thần
do chính mình nó, là một ảo tưởng thuần tuý…
Quả vậy, một điều hiển nhiên là do một sự tất yếu không vượt khỏi được, tinh
thần con người có thể quan sát trực tiếp mọi hiện tượng, trừ ra những hiện tượng
của chính mình. Vì rằng: ai sẽ đứng ra quan sát? Đối với những hiện tượng tinh
thần, người ta sẽ hiểu được rằng: con người có thể tự quan sát mình được về
phương diện các cảm thụ làm xúc động trong mình, vì cái lý do giải phẫu học này
là những cơ quan của chúng biệt lập với những cơ quan có phận sự quan sát. Mặc
dầu là mỗi người đã có dịp nhận xét như thế ở mình, nhưng những nhận xét ấy tất
nhiên không bao giờ có thể có tầm quan trọng khoa học gì lắm, và cái phương thế
tối hảo để hiểu biết các cảm thụ vẫn là quan sát chúng bên ngoài; vì mọi trạng
thái tình dục rất mạnh, nghĩa là chính trạng thái cốt yếu nhất được cứu xét, lại
thiết yếu bất hợp với trạng thái quan sát, nhưng còn muốn quan sát theo cách ấy,
các hiện tượng trí thức đang khi chúng thực hành thì có sự bất khả hiển nhiên. Cá
nhân suy tư không thể tự phân làm hai, mà một bên thì lý luận, đang khi bên kia
nhìn xem lý luận. Trong trường hợp ấy, cơ quan phải quan sát và cơ quan được
quan sát là đồng nhất, thì làm sao có việc quan sát có thể thực hiện được? Do đó,
cái phương pháp tâm lý học mạo nhận ấy là triệt để vô hiệu ngay tự nguyên tắc
của nó.
Auguste COMTE, Giáo trình triết học thực chứng,
Bài giảng thứ nhất.
Luật tam trạng (La loi des trois états)
Không phải những nhận định thuần tuý tư biện mà là những lo toan về chính trị
và xã hội đã dẫn dắt triết học của Auguste Comte. Vấn đề là tổ chức lại nước
Pháp, không phải bằng bạo động nhưng bằng sự tạo ra một cơ cấu của những
