với từng trường hợp cá biệt - chỉ có thể có được do thêm vào hay bớt đi một số
lượng vật chất hay vận động (hay là năng lượng như người ta thường nói).
Tất cả những sự khác nhau về chất trong giới tự nhiên đều dựa hoặc là trên thành
phần hoá học khác nhau, hoặc là trên những số lượng hay hình thức vận động
(năng lượng) khác nhau, hoặc như trong hầu hết mọi trường hợp, đều dựa trên cả
hai cái đó. Như thế là nếu không thêm vào hoặc bớt đi một số vật chất hay vận
động, nghĩa là nếu không thay đổi một vật thể về mặt số lượng, thì không thể thay
đổi được chất lượng của vật thể ấy. Dưới hình thức ấy, luận đề thần bí của Hegel
không những đã trở nên hoàn toàn hợp lý mà thậm chí còn khá hiển nhiên nữa.
Hầu như không cần phải nói rằng ngay cả những trạng thái đồng chất dị hình và
kết tụ khác nhau của các vật thể, vì phụ thuộc vào những tụ tập phân tử khác
nhau, cho nên đều dựa trên một số lượng vận động nhiều hay ít được truyền cho
các vật thể đó.
Còn đối với sự biến đổi về hình thức vận động - hay về năng lượng như người ta
thường nói - thì chúng ta sẽ nói như thế nào? Khi chúng ta biến đổi nhiệt thành
vận động cơ giới hay ngược lại, thì chất lượng đã bị biến đổi mà số lượng thì phải
chăng vẫn nguyên như cũ? Hoàn toàn đúng như thế. Nhưng về sự biến đổi về
hình thức vận động, thì cũng có thể nói như Hai-nơ nói về tội lỗi: khi có một
mình thì ai cũng có thể lương thiện nhưng phạm tội lỗi thì bao giờ cũng cần phải
có hai người". Sự biến đổi về hình thức vận động bao giờ cũng là một quá trình
diễn ra trong quan hệ ít nhất là giữa hai vật thể, một vật thể thì mất đi một số
lượng vận động nhất định thuộc một loại chất lượng (ví dụ nhiệt lượng), còn vật
thể kia thì nhận được một số lượng vận động tương đương thuộc chất khác (vận
động cơ giới, điện, phân giải hoá học). Do đó, số lượng và chất lượng ở đây thích
ứng lẫn nhau. Cho tới nay, người ta vẫn chưa có thể biến một hình thức vận động
này thành một hình thức vận động khác trong nội bộ một vật thể riêng rẽ, đứng
một mình.
Tới đây, chúng ta chỉ mới bàn đến những vật thể vô sinh: quy luật ấy cũng thích
dụng đối với vật thể hữu sinh, nhưng quy luật ấy biểu hiện ra trong những điều
kiện rất phức tạp, và hiện nay chúng ta thường vẫn không thể tiến hành được việc
đo lường số lượng.
