Nếu chúng ta hình dung một vật thể vô sinh nào đó bị chia cắt ra thành những
phần nhỏ càng ngày càng nhỏ thì thoạt tiên chưa có sự biến đổi gì về chất lượng
cả. Nhưng điều đó có một giới hạn: nếu chúng ta có thể giải phóng những phân tử
cá biệt, như trong sự bốc hơi, thì mặc dù là trong đại đa số trường hợp, cố nhiên
chúng ta vẫn còn có thể tiếp tục chia nhỏ những phân tử ấy, nhưng khi đó đã phải
có sự biến đổi hoàn toàn về chất lượng. Phân tử sẽ phân ra thành những nguyên
tử riêng biệt, có những tính chất hoàn toàn khác với tính chất của phân tử. Nếu
chúng ta có những phân tử cấu thành bởi những nguyên tố hoá học khác nhau, thì
phân tử ghép được thay thế bằng những phân tử hay những nguyên tử của bản
thân những nguyên tố ấy; nếu ta có những phân tử cấu thành bởi những nguyên
tố, thì những nguyên tử tự do sẽ xuất hiện và những nguyên tử đó sẽ có những tác
dụng về chất hoàn toàn khác hẳn: những nguyên tử tự do của ôxy đang nảy sinh
sẽ tạo ra một cách dễ dàng những tác dụng mà những nguyên tử ôxy của không
khí, bị kết hợp trong phân tử, không bao giờ tạo ra được.
Nhưng về chất lượng, bản thân phân tử cũng khác với khối lượng vật thể mà nó là
một bộ phận. Phân tử đó có thể vận động một cách độc lập với khối lượng, trong
khi khối lượng ấy hình như lại ở trong trạng thái tĩnh; chẳng hạn phân tử có thể
có những dao động nhiệt; nhờ vào sự biến đổi vị trí hay là sự biến đổi về quan hệ
với những phân tử bên cạnh, mà phân tử đó có thể chuyển vật thể sang một trạng
thái đồng chất dị tính, hoặc kết tụ khác, v.v…
Như thế là chúng ta thấy rằng việc chia cắt thuần tuý về số lượng có một giới hạn
nhất định, tới giới hạn đó thì nó biến thành một sự khác biệt về chất lượng: khối
lượng chỉ gồm những phân tử, nhưng nó là một cái gì khác với phân tử về bản
chất, cũng như phân tử khác với nguyên tử về bản chất vậy. Chính sự khác nhau
ấy là cơ sở dễ tách cơ học, tức là khoa học về những khối lượng thiên thể và địa
cầu, khỏi vật lý học tức là cơ học của phân tử và ra khỏi hoá học tức là vật lý học
của các nguyên tử.
Trong cơ học, ta không hề thấy có chất lượng; nhiều lắm thì chúng ta cũng chỉ
gặp những trạng thái như trạng thái cân bằng, vận động, thể năng; tất cả những
trạng thái ấy đều dựa trên sự truyền dẫn của vận động, có thể đo được và chính
những trạng thái đó có thể biểu thị bằng số lượng. Vì vậy, nếu có sự biến đổi nào
