Nếu quả thật chỉ có tính cơ giới tồn tại, người ta sẽ không thể vượt quá giai đoạn
phỏng đoán/ước chừng (Le stade de la conjecture) và người ta sẽ chỉ có thể tuyên
bố rằng cùng những hiện tượng sẽ tất yếu diễn ra nếu cùng những điều kiện lại tái
hợp. Nhưng trong thực tế, hiển nhiên chúng ta giả thiết rằng có một nguyên lý
khác hơn là nguyên lý tất định và nó khiến cho tất cả những điều kiện này sẽ tập
hợp lại (ít ra là trong đa số trường hợp). Giống như thể là thiên nhiên luôn luôn
thu xếp để cho cùng một sự đồng qui phức hợp của những nguyên nhân (le même
concours complexe de causes) được thực hiện và được đến cùng một hậu quả.
Như thế, qui nạp pháp dựa trên hai nguyên lý: nguyên lý tất định và nguyên lý
cứu cánh.
Vậy là sự phân biệt của Kant đã thay đổi ý nghĩa, bởi vì cứu cánh ở đây là một
nguyên lý thuần lý cấu tạo (un principe rationel constitutif) chứ không còn chỉ là
một khái niệm điều hoà (un concept régulateur).
Ngày nay, một nhà bác học trứ danh đã phát biểu công lý căn bản về phép qui nạp
khi nói rằng, ở sinh vật cũng như ở vật vô cơ, những điều kiện về sự hiện hữu của
mọi hiện tượng đều tất định một cách tuyệt đối. Công lý phát biểu như vậy vừa
đúng vừa chính xác và khiến chúng ta thấu triệt tinh thần của chúng ta có thể qua
như thế nào từ sự kiện đến định luật: vì, nếu mỗi hiện tượng xảy ra trong những
điều kiện tuyệt đối bất biến, điều rõ ràng là chỉ cần biết những điều kiện ấy trong
một trường hợp để có thể do đó biết được nó phải thế nào trong mọi trường hợp.
Tuy nhiên, có lẽ nên phân biệt trong thiên nhiên hai thứ định luật: một thứ áp
dụng cho những sự kiện rất giản dị, như định luật ghi nhận rằng hai sức bằng
nhau và đối nhau giữ thế quân bình; trái lại, một thứ khác phát biểu, giữa các hiện
tượng, những mối tương quan khá phức tạp, như định luật ghi nhận rằng, trong
giới sinh vật, vật đồng loại sinh ra vật đồng loại. Thực vậy, không gì phức tạp
bằng cách truyền chủng, và chắc chắn việc tạo thành một sinh vật mới đòi hỏi sự
tụ hợp của rất nhiều tác dụng lý hoá: một điều cũng chắc chắn là những tác dụng
ấy không thể hiện một cách đồng nhất, vì thỉnh thoảng sinh những quái thai. Nếu
chúng ta chỉ biết một cách tiên nghiệm rằng những hiện tượng đồng nhất xảy ra
trong những điều kiện đồng nhất, chúng ta chỉ có thể quả quyết rằng sản phẩm
của mỗi kỳ sinh thực giống những vật đã tạo thành ra nó, nếu tất cả những điều
kiện cần thiết đều được tụ hợp. Trái lại, khi chúng ta nói một cách tuyệt đối rằng
