Nếu như các giá trị áp đặt vào tinh thần theo kiểu cưỡng chế, sẽ không còn giá trị
ở đó nữa, sẽ chỉ còn là cái thực tại, hay đúng hơn là vẻ biểu kiến, bởi vì nó nói
hữu thể, là nói rằng đúng là có hữu thể, vậy là đặt ra giá trị.*
* Nguyên văn đoạn "bởi vì nói… đặt ra giá trị": puisque dire L’ être, c’est dire
qu’il est vrai qu’il ya de l’ être, donc poser la valeur.
Thực tại của những sự vật hay những tư tưởng mà chúng ta gọi là giá trị của
chúng, là cái gì vậy? Đó là một thực tại mà chúng ta không bao giờ quyết tâm
khẳng định bởi sự kiện đơn giản từ bản tính khả cảm của chúng ta. Như thế, tại
sao chúng ta coi một hành vi xả kỷ vị tha như là một thực tại cao hơn là thực tại
của một hành vi ích kỷ cái thực tại cao hơn này hệ tại ở cái gì? Hành vi ích kỷ tồn
tại, nó rơi vào dưới các giác quan; thực tại này nó sở hữu ngang hàng với hành vi
vị tha; cái này và cái kia đều ở trong thiên nhiên (1). Còn có một thực tại khác mà
cả hai hành vi này đều sở hữu, đó là chúng đều khả niệm, đều hàm chứa một sự
giải thích; và lý tưởng của tri thức về những hành vi này là chỉ ra rằng chúng xảy
đến một cách tất yếu. Vậy là thực tại khả niệm (2), nó hệ tại ở chỗ hành vi này có
một tương quan nào đó tự do mà hành vi vị tha có giá trị, hành vì ích kỷ không có
giá trị; có giá trị là tồn tại, tồn tại thực sự cho tự do(3). Nếu người ta có thể chứng
minh một cách tuyệt đối tính tất yếu của hành vi vị tha, với tư cách là hành vi vị
tha, nó sẽ không còn là gì cả; tất cả giá trị của nó hệ tại trong một cái gì được
thêm vào chỉ bởi tự do và no lẽ ra đã không có với tư cách là hành vi thuần tuý
khả niệm, cũng không phải, hẳn nhiên rồi, với tư cách là hành vi thuần tuý khả
giác.
Jules LAGNEAU, Những bài giảng danh tiếng
1. Biểu hiện khả giác của một hành vi vị tha được tri giác cũng như của một hành
vi ích kỷ.
2. Hành vi vị tha có thể được giải thích một cách thuần lý, hành vi ích kỷ cũng
thế
3. Vậy là tính cao hơn của hành vi vị tha là trong một tương quan với tự do mà
đam mê ích kỷ không có thể tỏ lộ.
