événements dans les temps modernes)
Quyển sách quan trọng này khai triển những quan điểm của Cournot về lịch sử,
ông khởi đi bằng cách lấy lại lý thuyết về ngẫu nhiên, bởi vì chính lý thuyết này
cho ta chìa khoá về triết lý lịch sử, hay chính xác hơn cho việc giải thích những
nguyên nhân đưa đến những biến cố.
Ý tưởng ngẫu nhiên (L’idée hasard)
Lý thuyết nổi tiếng nhất của Cournot là lý thuyết về ngẫu nhiên. Những biến cố
ngẫu nhiên là những sự kiện tự nhiên có thực. Có thể giải thích chúng mà không
gây tổn hại gì đến nguyên lý tất định (le principe du déterminisme). Để làm điều
ấy chỉ cần nhìn nhận rằng có một sự độc lập nào đấy của những chuỗi nhân quả
quy định chúng. Như thế là có một trật tự trong đó bao hàm cả ngẫu nhiên.
Chúng tôi tin rằng đã làm sáng tỏ trong nhiều tác phẩm khác và đã định nghĩa,
chính xác hơn là những bậc tiền bối đã làm, ý tưởng về ngẫu nhiên, bằng cách chỉ
ra rằng đó không hề là - như người ta thường lặp đi lặp lại - một bóng ma được
tạo ra để chúng ta nguỵ trang sự ngu dốt của chính mình, cũng chẳng phải là một
ý tưởng tương đối với trang thái hay thay đổi và luôn luôn bất toàn của kiến thức
chúng ta, mà ngược hẳn lại, là khái niệm về một sự kiện đúng thật nơi chính nó
mà chân lý trong một số trường hợp, có thể được thiết định bởi lý luận, hoặc
thông thường hơn, được nhận xét bằng quan sát như chân lý của mọi sự kiện tự
nhiên khác. Sự kiện tự nhiên được thiết lập hay nhận xét như thế hệ tại nơi tính
độc lập đối với nhau của nhiều chuỗi nhân quả chúng cùng hướng đến, một cách
ngẫu nhiên, việc tạo ra một hiện tượng nào đấy, hay dẫn dắt đến một gặp gỡ nào
đấy, hay quy định một biến cố nào đấy, biến cố đó vì lý do này mà được cho là
ngẫu nhiên; và sự độc lập giữa những mắt xích đặc thù không hề loại trừ ý tưởng
về chuyện treo chung mọi mắt xích vào cùng một cái khoen nguyên thuỷ, bên kia
những giới hạn, hay ngay cả bên này những giới hạn nơi những lý luận và những
quan sát của chúng ta có thể đạt đến. Về điều thiên nhiên lay động không ngừng
và khắp nơi cái bình đựng xúc xắc của ngẫu nhiên (le cornet du hasard) (1) và về
sự giao nhau liên tục những chuỗi điều kiện và nguyên nhân phụ tuỳ, độc lập đối
với nhau, luôn cho ra những cơ ngẫu (des chances) hay những phối hợp ngẫu
nhiên, không vì thế mà Thượng đế không nắm trong tay người những cái này và
