những cái kia và người không có thể làm cho tất cả vọt ra bằng chỉ một sắc lệnh
nguyên thuỷ. Người ta cũng không thiếu lòng kính mộ với Thượng đế khi nghiên
cứu những qui luật của ngẫu nhiên (2) (bởi chính những ngẫu nhiên cũng có quy
luật của riêng nó mà nhiều bằng chứng cho thấy rõ), khi nghiên cứu những định
luật của thiên văn học hay của vật lý học. Chính lí trí cũng ấn định cho chúng ta ý
tưởng về ngẫu nhiên, và điều sai lầm để cho sự ngu dốt nơi chúng ta hệ tại chỗ
không phải đã rèn đúc nên ý tưởng này, mà là đem áp dụng nó không đúng cách,
điều chẳng hề thiếu quá nhiều thí dụ, ngay cả nơi những người khôn khéo nhất.
Nó là nguyên lý của mọi loại phê bình, cho dầu đó là những tư biện triết lý cao kỳ
nhất, hay là những nguyên cứu thông thái, hay là sự thực hành bình thường nhất
trong đời sống. Nó là chìa khoá của khoa thống kê (la statistique) và đem lại một
ý tưởng không thể bác bỏ cho triết lý lịch sử, mà chúng tôi thích gọi hơn bằng
nhóm từ nguyên nhân luận lịch sử (l’étiologie historique), là sự phân tích và tranh
luận về những nguyên nhân hay những mắt xích của các nguyên nhân chúng đã
đồng qui để đưa đến những biến cố mà lịch sử cho ta một biểu đồ, những nguyên
nhân mà vấn đề chính là nghiên cứu theo quan điểm của sự độc lập hay sự liên
đới của chúng.
Augustin COURNOT, Nhận định về bước tiến của các ý tưởngvà các biến cố
trong thời đại, t.9-10.
1. Đó là cái bình đựng những con xúc xắc trong các trò chơi may rủi và được các
triết gia phái Épicure nhắc đến khi họ phê phán thuyết cứu cánh.
2. Những quy luật của ngẫu nhiên là những nhận định thống kê nhờ đó khoa học
thấy phạm vi của nó được mở rộng.
KHẢO LUẬN VỀ SỰ NỐI KẾT NHỮNG Ý TƯỞNG CƠ BẢN TRONG CÁC
KHOA HỌC VÀ TRONG LỊCH SỬ (Traité de l’ enchaýnement des ideés
fondamentales dans les sciences et dans l’histoire) -1861
Tác phẩm lớn này khai triển một lý thuyết về các phạm trù (những ý tưởng cơ
bản) mà các hiện tượng sắp hàng vào đó. Chúng được xác định một cách hậu
nghiệm (a posteriori) và tuỳ theo bản chất của các khoa học được xét đến và được
nối kết nhau một cách độc đáo theo một định luật riêng.
