mà thôi. Ở ngoài nhau, chúng có những tương quan với nhau mà bản tính nội tại
của chúng không can thiệp vào tí nào, những tương quan có thể được sắp loại: do
đó người ta nói là chúng liên kết do kế cận hay bởi một lý do luận lý nào. Nhưng
nếu đào sâu dưới bề mặt xúc tiếp giữa bản ngã và sự vật bên ngoài, ta nhập vào
đến chỗ thâm sâu của trí thức tổ chức và sống động, ta sẽ chứng kiến sự chồng
chất hay nói đúng hơn sự dung hợp mật thiết rất nhiều ý tưởng mà khi phân rẽ thì
có vẻ tự loại nhau ra, dưới hình thức những hạn từ luận lý tương phản. Những
mộng mị kỳ cục nhất, khi hai hình ảnh chồng lên nhau và trình bày cho ta đồng
thời hai người khác nhau, mà lại chỉ là một, có thể cho ta thấy một ý tưởng yếu ớt
về sự thâm nhập các ý niệm của ta trong lúc thức tỉnh. Trí tưởng tượng trong giấc
mộng, biệt lập với thế giới bên ngoài, tái diễn trên những hình ảnh đơn sơ và nhái
lại theo kiểu của nó, cái công việc luôn luôn tiếp diễn trên ý tưởng, ở những miền
thâm sâu nhất của sinh hoạt trí thức.
Henri BERGSON, Những dữ kiện trực tiếp của ý thức, t.101 - 104.
Vui vẻ và buồn sầu tăng gia như thế nào.
Trong đoạn văn sau đây, Bergson cố gắng nhất là để chứng tỏ rằng cái cường độ
mạo nhận mà người ta gán cho các trạng thái cảm tính chỉ là "một thứ phẩm tính
hay sắc thái nào, nó như tô màu cho một khối ít nhiều những trạng thái tâm
linh".Đoạn văn này cũng là một bản diễn tả sự vui vẻ và buồn sầu rất hay.
Sự vui vẻ nội tâm, cũng như tính đam mê, không phải là một sự kiện tâm lý cô
lập, đứng ở một góc nào của linh hồn, rồi dần dà chiếm chỗ thêm. Ở trình độ thấp
nhất của nó, nó hơi giống một định hướng các trạng thái ý thức ta về chiều tương
lai. Rồi, như thể sự hấp dẫn ấy giảm bớt trọng lực của chúng, những ý tưởng và
cảm giác của ta nối tiếp nhau một cách mau lẹ hơn; những cử động của ta không
đòi hỏi một sự cố gắng như trước. Sau hết trong niềm vui cực độ, các tri giác và
hoài niệm của ta được thêm một tính cách khó tả, có thể so sánh với sự ấm áp,
hay ánh sáng, và có vẻ mới mẻ, đến nỗi có lúc hồi tâm về mình, ta cảm thấy như
một ngạc nhiên hiện hữu. Do đó có nhiều hình thức đặc biệt của vui thú thuần tuý
nội tâm, bao nhiêu giai đoạn nối tiếp, tương đương với những biến đổi phẩm tính
cái khối những tâm trạng của ta. Nhưng số những trạng thái mà mỗi sự biến đổi
ấy ảnh hưởng đến có thể nhiều hay ít, và mặc dầu ta không đếm rõ chúng, ta vẫn
