giả thuyết với hư cấu ở điểm giả thuyết thì không kiểm chứng được, mặc dầu có
ích.
CÁI TỔNG QUÁT, CHƯỚNG NGẠI VẬT TRÊN ĐƯỜNG CHÂN LÝ
(L’obstacle du général)
Liard đã thận trọng nói rằng "Khoa học tuy rút gọn cái phức tạp thành cái giản dị
và cái ngẫu nhiên thành cái tất yếu", nhưng không bao giờ đạt đến sự giản dị, sự
phổ quát, sự tất yếu tuyệt đối. Tuy nhiên, phải chăng cách trình bày của ông còn
lệ thuộc quá nhiều tri thức luận cổ xưa của Descartes và Aristote là người đã đặt
ra công lý: "Chỉ cái gì tổng quát mới là khoa học"? Chính lời phê bình sau đây
của Gaston Bachelard khiến chúng ta tư tưởng như vậy.
Sự tìm kiếm vội vàng cái tổng quát thường đưa đến việc những điều tổng quát đặt
không đúng chỗ, không liên hệ với những hàm số cốt yếu bao hàm hiện tượng…
Theo các triết gia, chúng ta phải đặt những điều tổng quát nhất ở nền tảng của trí
thức khoa học. Ở nền tảng của cơ học: mọi vật đều rơi. Ở nền tảng của quang
học: mọi tia sáng đều truyền theo đường thẳng. Ở nền tảng của sinh vật học: mọi
sinh vật đều chết. Như vậy ở thềm mỗi khoa học, người ta đã đặt những chân lý
đầu tiên trọng đại, những định nghĩa bất khả xâm phạm soi sáng cả một học
thuyết. Thực thế, đoạn đầu các sách tiền khoa học thường lúng túng vì sự cố gắng
để đặt những định nghĩa sơ khởi, như người ta có thể nhận thấy về vật lý học ở
thế kỷ XVIII cũng như về xã hội học ở thế kỷ XX.
Tuy nhiên, người ta có thể tự hỏi phải những định luật trọng đại kia là những tư
tưởng thật khoa học, hay nói thế này thì cũng vậy, đối với chúng ta, những tư
tưởng gợi những tư tưởng khác.
Nếu người ta ước lượng giá trị tri thức của những chân lý trọng đại kia bằng cách
so sánh những chân lý ấy với những tri thức sai lầm mà những chân lý ấy đã thay
thế, thì có điều chắc chắn là những định luật kia đã có hiệu quả. Nhưng nó không
có hiệu quả nữa. Và chính các giai đoạn sư phạm không tương xứng với các giai
đoạn lịch sử ở chỗ đó. Thật vậy, hiện thời người ta có thể nhận thấy rằng những
định luật tổng quát kia phong toả tư tưởng. Chúng trả lời một cách tổng quát, hơn
thế, trả lời tuy không có ai hỏi, vì câu hỏi Aristote, từ lâu, đã không còn nữa. Và
