một đối tượng tự nhiên nào mà tri thức sẽ là sự trả lời hay một thứ trùng phức
pháp mô tả (il ne correspond à aucun objet naturel dont la connaissance serait la
réplique ou le pléonasme descriptif). Do vậy, sử gia tự tạo ra một đối tượng từ
hiện trạng của những khoa học sinh vật và nhân văn, một tình trạng nó chẳng phải
là hậu quả lôgích, cũng không phải là kết cuộc lịch sử của một trạng thái nào
trước đó của một khoa học riêng biệt, chẳng phải toán học của Laplace, chẳng
phải sinh học của Darwin, chẳng phải tâm vật lý của Fechner, chẳng phải nhân
chủng học của Taylor, chẳng phải xã hội học của Durkheim. Nhưng trái lại, sinh
trắc học (biométrie) và tâm trắc học (psychométrie) chỉ có thể được xây dựng bởi
Quêtelet, Galton, Catell, và Binet từ thời điểm mà những thực hành không khoa
học có hiệu quả cung ứng cho sự quan sát một nguyên liệu đồng chất và có thể xử
lý theo toán học…
Một lịch sử những kết quả của kiến thức có thể chỉ là một kỷ lục biên niên. Lịch
sử khoa học liên quan đến một hoạt động giá trị học, sự tìm kiếm chân lý. Chính
ở bình diện những vấn đề, những phương pháp, những khái niệm mà hoạt động
khoa học xuất hiện như là thế. Đó là lý do tại sao thời gian của lịch sử khoa học
không thể là một chiếc lưới ở bên cạnh dòng chảy chung của thời gian. Lịch sử
biên niên những công cụ hay những kết quả có thể cắt ra theo những thời kỳ của
lịch sử tổng quát. Thời gian hộ tịch (le temps civil) trong đó người ta ghi tiểu sử
các nhà bác học là giống nhau cho tất cả. Thời gian đăng quang của chân lý khoa
học, thời gian của sự kiểm chứng, có những tính chất khác nhau đối với những bộ
môn khác nhau trong cùng những thời điểm của lịch sử tổng quát. Bảng phân loại
tuần hoàn các nguyên tố của Mendéléev đã đẩy nhanh bước tiến của hoá học và
đã chen lấn vật lý nguyên tử, trong khi mà những khoa học khác vẫn giữ một
phong thái nền nếp, theo quy củ. Như thế lịch sử khoa học, lịch sử của tương
quan tiến hoá của trí tuệ với chân lý, tự nó tiết ra thời gian riêng cho mình, và nó
làm điều đó một cách khác nhau theo thời đoạn của bước tiến từ đó nó tự cho
mình nhiệm vụ tái kích hoạt (raviver), trong những diễn từ lý thuyết, cái mà ngôn
ngữ hàng ngày còn cho phép hiểu được.
Georges CANGUILHEM, Những nghiên cứu lịch sử và triết lý khoa học, t.17 -
20.
CAVAILLÈS
