SIÊU HÌNH HỌC
Bốn nguyên nhân
Trong một trang nổi tiếng chung cho quyển Vật lý và quyển Siêu hình, Aristote
tiến hành một cuộc phân tích nhân quả của bản thể, phân biệt bốn trật nguyên
nhân.
Nguyên nhân đầu tiên là chất thể (la matière) và những giống (genres) của nó.
Tuy nhiên chất thể không thể tồn tại độc lập với mô thể (la forme) là nguyên nhân
thứ hai. Nguyên nhân tác thành hay chủ động (cause efficiente ou motrice) là
nguyên nhân thứ ba và nguyên nhân mục đích (cause finale) là nguyên nhân thứ
tư.
Ta sẽ ghi nhận tầm quan trọng phương pháp luận của thí dụ về nghệ thuật: sáng
tác nghệ thuật hay kỹ thuật cho ta lợi thế là, khi bàn về những bản thể nhân tạo,
tách biệt trong bản thể bốn phần: vật liệu, hình thức, nghệ sĩ và dự án, những thứ
được hợp nhất chặt chẽ trong việc tạo thành những bản thể thiên nhiên. Hẳn là
nghệ thuật bắt chước thiên nhiên, nhưng chính bằng phép loại suy (par analogie)
với nghệ thuật mà ta hiểu được quá trình sinh thành của thiên nhiên.
Người ta gọi nguyên nhân, theo nghĩa đầu tiên, vật chất nội tại (1) mà từ đó một
vật được làm ra; đồng là nguyên nhân của pho tượng, bạc là nguyên nhân của
chiếc cúp. - Trong một nghĩa khác, nguyên nhân là hình thức/ mô thể và là dạng
thức/ nguyên hình (le paradigme), nghĩa là định nghĩa của niệm tính (la définition
de la quiddité) (2); và những giống của nó; nguyên nhân cũng là những thành
phần của định nghĩa. - Nguyên nhân còn là nguyên lý đầu tiên của biến đổi hay
ngừng nghỉ (3): tác giả của một quyết định là nguyên nhân của hành động, và ông
bố là nguyên nhân của đứa con, và nói chung, tác nhân là nguyên nhân của cái gì
được làm ra, và cái gì khiến cho thay đổi là nguyên nhân của cái gì chịu sự thay
đổi. - Nguyên nhân cũng là mục đích, nghĩa là nguyên nhân mục đích. Chẳng
hạn, sức khoẻ là nguyên nhân của cuộc đi dạo. Thực vậy, tại sao người ta đi dạo?
Chúng ta trả lời: để được khoẻ mạnh (4) và, khi nói như thế, chúng ta nghĩ đã nêu
ra nguyên nhân. Cũng như thế đối với tất cả những gì, được chuyển động bởi cái
khác, là trung gian (5) giữa động cơ và mục đích: chính như thế mà việc làm ốm
