tăng trưởng của nó, có con vật nào hoàn hảo trong loại của nó, mà chúng ta trầm
trồ ái mộ hình dáng cân đối tuyệt mỹ, đã từng phô diễn được cái nghệ thuật vô
song của thiên nhiên trong trọn vẻ huy hoàng rạng rỡ như chính thế giới đang
hiển lộ phô bày trước mắt chúng ta? Vậy thì hoặc là không có gì được cai quản
bởi một thiên nhiên có ý thức về mục đích nó vươn tới hoặc là phải thừa nhận
rằng thế giới là như thế. Một vật tạo ra những vật khác thì phải có ở mức độ cao
nhất những bản chất mà nó là nguyên nhân (1).
Trong tất cả những hữu thể mà thiên nhiên ban cho sự tồn tại, thế giới bao hàm
tiềm nguyên lý (la raison séminale), có thể nói là nó sinh ra vạn hữu, chăm sóc
cho chúng phát triển, hoạn dưỡng chúng: những hữu thể đó là thành phần của thế
giới; giống như tứ chi nhận được dưỡng chất từ thân xác mà chúng thuộc về. Nếu
thiên nhiên cai quản những thành phần của thế giới như thế, tất yếu nó cũng chăm
sóc chu đáo cho thế giới để không phải chịu một lời phiền trách nào, vì để mắt
vào những nguyên liệu mà nó tác động lên, thiên nhiên đã tạo ra cái gì ưu tú nhất
(2). Đố ai có thể chứng tỏ cho ta thấy là thiên nhiên có thể làm tốt hơn nữa.
Nhưng sẽ không bao giờ có ai chứng tỏ được điều đó, và nếu như có ai muốn sửa
chữa một trong những tác phẩm của thiên nhiên thì hoặc là anh ta sẽ làm hỏng tác
phẩm hoặc là sẽ lưu dấu lại sự bất toàn của mình, một điều khó ai tránh khỏi vì
nhân vô thập toàn mà. Nếu tất cả các phần của thế giới được bài trí theo cách
không thể nào thích hợp tốt hơn nữa cho việc sử dụng, cũng không thể nào có
kiểu dáng đẹp hơn được nữa, giờ đây chúng ta hãy xét xem có phải tất cả những
điều ấy, được tạo thành một cách ngẫu nhiên hay là những sự vật chỉ có thể phân
phối theo cách đó nhờ sự can thiệp của thiên nhiên có ý thức về mục đích mà nó
nhắm đến và một sự quan phòng thiêng liêng (la providence diviêne). Nếu những
sản phẩm tự nhiên là cao hơn những sản phẩm nhân tạo, bởi vì không có tác
phẩm nghệ thuật nào mà lý trí không dự phần vào việc sản sinh ra nó, thiên nhiên
cũng không thể bị tước mất đi lý trí. Khi người ta thấy một bức tượng hay một
bức tranh, người ta biết rằng vật đó là tác phẩm của một nghệ sĩ, khi người ta thấy
từ xa một con tàu đang di chuyển, người ta không hề nghi ngờ sự hiện diện của
con người điều khiển con tàu phù hợp với những quy luật của khoa học hàng hải
và cũng thế cảnh tượng một đồng hồ mặt trời với những đường vạch rõ nét hay
một đồng hồ nước buộc chúng ta phải hiểu rằng những chỉ dẫn từ những công cụ
này không phải là tuỳ tiện mà đều được tính toán kỹ bởi người chế tác ra chúng:
