Aristote trong thời Trung cổ hiện ra qua nhiều khuôn mặt khác nhau: ngữ học,
văn hoá và triết lý. Aristote thời Hy Lạp - La Mã không thuần nhất, trước tiên đó
là nhân vật của thời Thượng cổ muộn và Thượng trung cổ, nói tóm là: Aristote
qua trình bày của Boèce, rồi, từ thế kỷ mười ba, Aristote qua việc tu chính và phê
phán văn bản, với những bản dịch mới của Guillaume de Moerbeke. Ở giữa hai
thái cực này, người ta gặp Aristote theo truyền thống Hy Lạp - Ả Rập, do Gérand
de Crémone và Michael Scot dịch.
Cho đến tận những năm 1150 - 1160, các học giả Trung cổ chỉ biết về Aristote
qua hai quyển đầu của bộ Oramon. Đối với họ, Aristote chưa phải là "Triết gia"
theo nghĩa đầy đủ của từ này, mà chỉ là tác giả mấy quyển Catégories và quyển
De Interpretatione, được bổ túc bởi bộ Isagoge của Porphyre, những sách giảng
luận và những chuyên-khoa-thư lô-gích học của Boèce, bổ túc cho những phần
thiếu của bộ Organon. Trái lại, vào cuối thế kỷ mười hai và đầu thế kỷ mười ba
toàn bộ sáng tác của Aristote được lưu hành: phần tiếp theo của Organon, trong
những bản dịch của Boèce, và của Jacques de Venise, mà lúc đầu người ta gọi là
logica nova (lô-gích học mới) rồi libris naturales (Sách về thiên nhiên), gồm
những quyển: Physica, De Anima, De Caelo, và Metaphysica.
Về năm phiên bản kế tiếp nhau của bộ Metaphysica lưu hành cho đến nửa sau thế
kỷ mười ba, chỉ có phiên bản cuối, Novissima Translatio (của Jacques de Venise)
và bản tu chính khuyết danh Composita hay Vetus. Phiên bản đầy đủ đầu tiên,
Media được giới thiệu bởi Moerbeke (mà ngày nay tính xác thực bị tranh cãi).
Bản dịch Ả Rập - Latinh, Nova của Michael Scot, cũng có nhiều phiên bản.
Mặc dầu tính tầm thường của một vài bản dịch, người ta có thể tưởng tượng
không mấy khó khăn cái hố sâu ngăn cách Aristote nhà biện chứng của thời
Thượng Trung cổ với Aristote mang thêm cả gánh nặng của kiến thức Ả Rập từ
những nhà bình luận lớn của thế kỷ mười ba. Như vậy, những bản dịch Aristote
đánh dấu một vết cắt dứt khoát trong lịch sử tư tưởng phương Tây.
Alain de Libera.
