gọi là chung những sự vật, khi thì được gán cho các đối vật chất thể, khi thì cho
tinh thần, không phân biệt, như sự hiện hữu, đơn nhất tính, kỳ gian và điều khác
như thế. Ta cũng phải quy về đó những ý niệm chung làm như những mối dây kết
hợp với nhau những bản tính đơn khác, và trên sự hiển nhiên của chúng mọi kết
luận của các suy luận dựa vào. Như những ý niệm sau đây: hai sự vật đồng nhất
với một sự vật thứ ba thì cũng đồng nhất với nhau; cũng vậy: hai sự vật không thể
quy thuộc về cùng một sự vật thứ ba theo cùng một cách thì cũng có chỗ nào
khác biệt với nhau v.v… Và lại nữa, những ý niệm chung ấy, có thể được biết
hoặc do trí tuệ thuần tuý, hoặc cũng do trí tuệ ấy trông xem bằng trực giác của
những hình ảnh sự vật thể chất. Vả lại, trong các bản tính đơn ấy cũng nên kể sự
khiếm khuyết hay sự phủ nhận các bản tính ấy, như trí thức ta nhận thấy chúng, vì
không có ít chân lý trong các tri thức làm tôi thấy bằng trực giác cái gì là hư vô,
hay khoảnh khắc, hay an định hơn là trong tri thức làm tôi hiểu cái gì là hiện hữu,
hay kỳ gian hay chuyển động.
Nhờ các khái niệm ấy, sau đó ta có thể nói là tất cả các đối tượng tri thức khác
đều gồm có những bản tính đơn ấy: ví dụ, nếu tôi phán đoán là một biểu diện nào
không chuyển động, tôi sẽ nói là tư tưởng của tôi như thể gồm có biểu diện và an
định, và mọi cái như thế.
Thứ ba, ta nói rằng những bản tính đơn ấy đều được biết tự chính chúng nó, và
chúng không chứa đựng cái gì là sai cả. Điều ấy dễ được chứng tỏ, nếu ta phân
biệt cái khả năng do đó trí tuệ thấy sự vật bằng trực giác và biết chúng, với cái
khả năng do đó nó phán đoán, hoặc quyết đoán hoặc phủ nhận. Thực vậy, có thể
xảy ra là ta tưởng không biết những điều mà kỳ thực ta biết, và như thế là khi
ngoài cái gì ta thấy ở chúng bằng trực giác hay tư tưởng ta nhận thấy ở đấy, ta lại
nghi ngờ là có cái gì khác ẩn kín đối với ta ở đấy và khi cái tư tưởng ấy là sai lạc.
Vì lẽ ấy, ta sai lầm rõ ràng, nếu đôi khi ta xét đoán là một bản tính đơn nào không
được ta biết hoàn toàn, vì dẫu trí thức ta chỉ nhận thấy một phần tối thiểu của nó,
mà điều ấy là tất nhiên trong giả thuyết ta phán đoán cách nào về nó, thì cứ tự đó
phải kết luận là ta biết nó hoàn toàn. Quả thế, vì nếu không, ta không thể gọi nó là
đơn, nhưng là kép vì nó phải gồm cái gì ta thấy ở nó và cái gì mà ta cho là ta
không biết ở nó.
DESCARTES, Những nguyên tắc hướng dẫn tinh thần.
