các con vật hoặc các chiếc máy bắt chước. Cũng đừng nghĩ như cổ nhân rằng các
con vật có nói, nhưng ta không hiểu ngôn ngữ của chúng. Bởi vì nếu thực như thế
thì chúng đã có thể bày tỏ cho ta hiểu chúng, như chúng tỏ bày với đồng loại của
chúng, vì chúng có nhiều cơ quan tương ứng với cơ quan của ta. Một sự rất đáng
chú ý nữa là, mặc dầu nhiều con vật tỏ ra khôn khéo hơn ta trong một vài hành
động, thì lại tỏ ra không khôn khéo chút nào trong các hành động khác: thành thử
cái chúng khéo hơn ta không chứng minh chúng có lý trí, vì nếu thế chúng phải
có nhiều lý trí hơn bất cứ ai trong chúng ta, và làm giỏi hơn chúng ta trong tất cả
các việc khác; nhưng nói đúng ra, chúng không có chút lý trí nào hết, và chính
thiên nhiên hoạt động trong chúng theo sự xếp đặt các cơ quan của chúng: cũng
như một chiếc đồng hồ được tạo nguyên bằng những bánh xe và những lò xo có
thể đếm giờ và đo thời gian đúng hơn chúng ta, mặc dầu chúng ta khôn ngoan
đến đâu đi nữa.
Sau đó, tôi mô tả linh hồn có lý trí và cho thấy nó không thể nào được rút ra từ
năng thể của vật chất như những sự vật mà tôi đã nói tới, nhưng rõ ràng nó đã
được sáng tạo, và không phải chỉ cần nó được đặt vào trong thân thể con người
như kiểu người hoa tiêu ở trong chiếc tàu, trừ phi đó là để máy động các chi thể
của thân thể, nhưng nó cần phải được liên kết và hợp hnất cách chặt chẽ với thân
thể để còn có thể có những tâm tình và những dục vọng như ta, như thế mới cấu
tạo nên một con người thật.
Đàng khác, nơi đây tôi đã nói khá nhiều về vấn đề linh hồn, bởi vì đó là một
trong những vấn đề quan trọng nhất, vì sau sự sai lầm của những người chối
không có Thượng đế, - mà tôi nghĩ đã phản bác khá đầy đủ điều sai lầm này rồi, -
thì không có sự sai lầm nào làm những tâm trí yếu đuối lạc xa con đường ngay
chính của nhân đức bằng sự tưởng tượng hồn con vật cũng có một bản tính như
hồn ta, nhân đó ta không có gì để sợ hoặc để hy vọng sau cuộc đời này, không
hơn gì những con ruồi và những con kiến. Còn như biết các hồn đó khác nhau
chừng nào, thì người ta sẽ càng dễ hiểu những lẽ chứng minh linh hồn ta có bản
tính hoàn toàn độc lập đối với thân thể, cho nên không chết cùng với thân thể; rồi,
bởi vì không thấy còn nguyên nhân nào khác có thể hủy diệt nó, nên tự nhiên
người ta phải tin rằng linh hồn ta bất diệt.
DESCARTES,
