và biệt (une conception claire et distincte): hành động đòi hỏi chân lý của phán
đoán; sự quyết đoán không phải là chân lý của hướng đi được ý chí noi theo, mà
là sự đúng đắn.
Ai hành động tùy theo biến cố thì không điều khiển hạnh kiểm của mình, nghĩa là
không tự diều khiển mình. Ta không nên chờ đợi nơi thế gian vì thế gian thì gồm
đủ mọi thứ các cái trên đời, với những thành kiến từ cực đoan này đến cực đoan
khác và cả những ý kiến trung dung hay ba phải hoặc… ba phải rưỡi! Cũng đừng
trông mong gì từ thiên nhiên, nơi đầy những vòng xoáy cuồn cuộn phong ba, làm
sao giúp ta định hướng giữa bão bùng dâu biển. Vậy nên phải chọn ra những
châm ngôn cho đạo đức từ chính tinh thần, chứ chúng đâu có sẵn trong sự vật,
cũng chẳng được mang theo trong những hoàn cảnh. Châm ngôn đầu tiên là chọn
lựa, trong số những tập tục, những cái nào ôn hoà nhất, chống lại thói bảo thủ vụ
hình thức cứng nhắc. Châm ngôn thứ nhì là vững bước tiến thẳng về phía trước,
như một hành lữ khi lạc trong rừng phải làm thế, thay vì cứ loay hoay theo sự đưa
đẩy của các tình huống. Bởi vì hạnh kiểm xấu nhất không phải là thứ hạnh kiểm
không biết chắc đâu là thiện ác, mà là thứ hạnh kiểm buông xuôi, làm điều cho là
tốt để rồi sau đó lại cho là xấu; điều xấu nhất là tính tiền hậu bất nhất, dấu hiệu
của những tinh thần yếu đuối và hay chao đảo, tạo ra nuối tiếc và hối hận. Ngược
lại, tính quyết đoán đem lại sự hài lòng. Hài lòng là niềm thỏa mãn, của kẻ đã làm
tất cả những gì mình có thể, kẻ ấy biết rằng điều gì mình đã không làm được
không phụ thuộc ở mình, mà ở những biến cố khách quan.
Và sau cùng, trước khi xây lại căn nhà mình ở, không những phải triệt hạ nó
xuống, phải lo cho có vật liệu và kiến trúc sư, hoặc đích thân lo việc kiến trúc và
vẽ mẫu cho cẩn thận, nhưng cũng phải lo cho có một căn khác để ở một cách
thuận tiện trong thời gian lo việc xây cất. Bởi vậy, để khỏi rơi vào tình trạng bất
định trong các hành động của tôi trong khi lý trí bắt buộc tôi phải như thế trong
các phán đoán của tôi, và để tôi vẫn sống hạnh phúc hết sức tôi, tôi đã tự tạo cho
mình một nền đạo đức lâm thời, căn cứ trên ba bốn châm ngôn thôi, và tôi muốn
thông cho quý vị biết.
Châm ngôn thứ nhất là quy phục những luật lệ và tập tục của xứ sở tôi, luôn nắm
giữ tôn giáo mà Thượng đế đã cho tôi hồng ân được giáo hoá trong đó từ tuổi thơ
ấu, và trong mọi sự tôi sẽ cư xử theo những ý kiến trung dung nhất và xa cực
