đoan nhất, tức những ý kiến thường được những người khôn ngoan nhất đang
sống với tôi chấp nhận trong thực hành. Vì muốn bắt đầu bằng việc coi những ý
kiến riêng của tôi là không có giá trị vì tôi muốn xem xét lại chúng tất cả, nên tôi
chắc không gì tốt hơn là theo ý kiến của những người khôn ngoan nhất. Và mặc
dầu có thể có những người khôn ngoan nơi dân Ba Tư và dân Trung Hoa cũng
như nơi chúng ta, tôi tưởng ích lợi nhất đối với tôi là theo lối sống của những
người đang sống với tôi, và để biết đích thực đâu là ý kiến của họ, tôi phải xem
xét kỹ điều họ thực hành hơn là điều họ nói, không những vì do thói xấu của
chúng ta ít ai muốn nói tất cả những gì họ tin tưởng, nhưng cũng vì nhiều người
không biết họ tin tưởng gì: vì sự tư duy làm ta tin một điều thì khác, và sự ta biết
ta tin điều đó thì khác, cho nên lắm khi có hành động này mà không có hành động
kia. Và giữa nhiều ý kiến cùng được chấp nhận, tôi đã chọn những ý kiến dung
hoà nhất: phần vì đó là những ý kiến dễ thực hành hơn, và có vẻ là những ý kiến
tốt nhất, vì những gì thái quá thường là xấu, phần vì nếu có trệch khỏi đường
chính trong trường hợp sai lầm, thì tôi sẽ trệch đường ít hơn là khi theo một trong
hai cực đoan nhỡ ra đáng lý phải theo cực đoan kia. Và đặc biệt tôi sẽ cho là cực
đoan tất cả những hứa hẹn của người ta để giảm khấu phần nào tự do: không phải
vì tôi không chấp nhận những luật lệ cho phép người ta, khi có ý định tốt hoặc ý
định dửng dưng, được tuyên thệ hoặc lập những giao ước buộc phải trung thành
để bảo đảm sự giao tế, hòng chữa trị tính lật lường của con người ta, nhưng vì tôi
thấy trên đời này không có gì là tồn tại mãi ở một tình trạng; và phần riêng tôi, tôi
tự nhủ sẽ càng ngày càng làm cho các phán đoán của tôi trở nên toàn hảo hơn,
chứ không để chúng trở thành xấu hơn, cho nên tôi nghĩ mình đã phạm một lỗi
lớn với lương tri, nếu đối với một điều tôi đã chấp nhận khi đó, mà sau này khi nó
không còn tốt nữa, hoặc tôi nghĩ nó không còn tốt nữa, mà tôi vẫn cứ bó buộc coi
nó là tốt.
Châm ngôn thứ hai của tôi là cưông quyết và vững tâm hết sức trong các hành
động của tôi, và theo những ý kiến đáng nghi ngờ nhất một cách không kém kiên
trung, một khi tôi đã quyết định theo như thế, y như chúng là những ý kiến vững
chắc nhất. Trong việc này tôi bắt chước những người đi dường mà bị lạc trong
rừng: họ không nên loanh quanh xoay chiều lúc đi về phía này, lúc đi về phái kia,
càng không nên dừng lại một chỗ, nhưng phải đi thẳng hết sức về một phía nào
đó mãi, và không nên đổi hướng đó vì những lý do nhỏ mọn, mặc dầu lúc khởi
