chi là phân minh đâu? Và có chi khác tri giác của con vật đâu? Nhưng mỗi khi tôi
đã phân biệt sáp ong ra khỏi những hình thức bên ngoài của nó, y như tôi nhìn nó
trần truồng sau khi đã cởi hết quần áo của nó ra, thì dầu sự phán đoán của tôi vẫn
còn có thể sai lầm, nhưng tôi thực sự đã tri giác nó bằng tâm linh con người.
Vậy, kết cục, tôi sẽ nói gì về tâm linh tôi, tức là sẽ nói gì về tôi? Cho tới đây, tôi
vẫn không công nhận có chi ở trong tôi, trừ tâm linh đó. Tôi sẽ nói gì về tôi là kẻ
xem ra đã quan niệm cục sáp ong cách rõ ràng và phân minh như thế? Tôi có tri
thức chính mình tôi một cách không những cũng đích thực và chắc chắn như thế,
mà còn phân minh và rõ ràng hơn chăng? Bởi vì nếu tôi quyết đoán rằng cục sáp
ong chỉ hiện hữu vì tôi xem thấy nó, thì càng phải kết luận một cách hiển nhiên
hơn nữa rằng: vì tôi xem thấy cục sáp ong, cho nên tôi hiện hữu; bởi vì có thể cái
tôi xem kia không phải là sáp ong, và có thể tôi không có mắt để xem chi hết,
nhưng không thể nào khi tôi xem, tức tôi tưởng tôi xem (tôi không phân biệt xem
và tưởng xem nữa), mà tôi tuởng đó lại không là một cái gì. Cũng vậy, nếu tôi
quyết đoán cục sáp ong hiện hữu vì tôi sờ mó nó, thì tôi cũng phải kết luận như
thế, nghĩa là phải kết luận rằng tôi hiện hữu; và nếu tôi quyết đoán vì trí tưởng
tượng tôi bảo tôi vậy, hoặc do nguyên nhân nào khác như thế, tôi cũng phải kết
luận như thế luôn. Và điều tôi nói đây về cục sáp ong, cũng phải áp dụng cho tất
cả các sự vật bên ngoài khác.
Vậy nếu quan niệm về cục sáp ong hiện ra rõ ràng và phân minh hơn, sau khi ta
không những đã dùng thị giác, xúc giác để khám phá nó, mà còn nhờ nhiều căn
do khác, - thì tôi càng có thể tự biết mình cách rõ ràng và phân minh hơn biết
bao! Bởi vì tất cả các căn do giúp vào việc tri thức bản tính miếng sáp ong hay
bản tính một sự vật nào khác, đều chứng minh bản tính của tâm linh tôi cách dễ
dàng và hiển nhiên hơn. Và ở trong tâm linh còn biết bao nhiêu sự vật có sức giúp
ta hiểu rõ bản tính của nó, thành thử những sự của vật thể trên đây gần như trở
thành không đáng kể.
Nhưng, kết cục, này tôi lại trở về điểm cũ trước đây: vì bây giờ tôi biết rõ một
điều là, nói cho đúng, chúng ta chỉ quan niệm các vật thể bằng khả năng suy
tưởng ở trong ta mà thôi, chớ không bằng trí tưởng tượng hoặc một giác quan nào
hết; và chúng ta nhìn xem chúng, hay sờ mó chúng nhưng do sự chúng ta quan
