cũng không phổ quát; rằng đạo đức không đặt nền tảng trên tôn giáo bởi vì đâu
phải là không thể vừa là người vô thần mà vẫn đức hạnh hay ngoại đạo mà vẫn
đức hạnh.
Đó là mầm mống của ý tưởng về lòng khoan dung dân sự (la tolérance civile) mà
Pierre Bayle (1647-1706) tạo ra trong hàng ngũ những người phóng nhiệm. Tất
nhiên là người ta không thể khoan dung sự sai lầm; nhưng thật là bất công khi cứ
cố áp đặt định kiến của mình, hay của bè đảng mình, của tôn giáo mình như là
chân lý tuyệt đối, phổ quát, mà mọi người bắt buộc phải tin theo, không ai được
quyền bàn cãi. Đó là Bình luận triết lý mà Pierre Bayle đưa ra: nguyên lý của
lòng khoan dung dân sự là không có người cầm quyền nào có quyền bắt buộc
người khác hành động ngược lại với lương tâm họ, dầu nhân danh bất kì ai.
Như vậy người ta thấy một sự vận dụng phê phán của lí trí được định hình ở thế
kỷ XVII, nó hướng đến một thứ chủ nghĩa hoài nghi mới mà Pascal tố cáo như là
sự lạm dụng lí trí. Cuộc tranh luận giữa những người theo Jansen và những người
phóng nhiệm gút lại chung quanh vấn đề tìm hiểu xem theo nghĩa nào là đúng cái
chân lý nó không rút ra sự chắc chắn của mình từ sự chứng minh hay từ kinh
nghiệm.
Jean Lechat.
GASSENDI
(1592-1655)
Linh mục ở Digne từ 1614, Giáo sư triết học ở Aix cho đến 1623, nhà phê bình
táo bạo học thuyết Aristote nổi danh sớm nhờ những công trình về thiên văn học
thông tín viên của Galilée, bạn của nhiều nhà thông thái như Mersenne,
Descartes, Pierre Gassendi có nhiều cuộc lưu trú ở Paris, ở đó ông giao du với
nhiều người phóng nhiệm thông thái (des libertins érudits), nhưng vẫn không từ
bỏ nhiệm vụ tu sĩ của mình. Ông luận chiến với Descartes (Phản bác thứ năm
chống lại Những suy niệm siêu hình) và xuất bản những công trình khảo cứu về
Épicure. Công chúng thính giả của ông mở rộng, ông có đông môn đệ, trong đó
có nhà văn danh tiếng Cyrano de Bergerac. Ông mất ở Paris trong lúc chưa hoàn
tất bộ Syntagma philosophicum, bộ tổng luận triết học của ông.
