Malebranche, sau Descartes sẽ nhấn mạnh về hai điều kiện cần thiết cho sự phán
đoán để tránh sự sai lầm, một bên là sự hoài nghi phê bình, và bên kia là một tác
động tổng hợp tinh thần không phải gì khác hơn là chú ý.
Ta đừng tưởng là mới tiến được ít thôi, khi ta chỉ mới học được biết hoài nghi mà
thôi. Biết hoài nghi bằng tinh thần và bằng lý trí không phải là ít ỏi như người ta
thường tưởng, vì đây ta phải nói là ở nhiều chỗ khác biệt giữa hoài nghi với hoài
nghi. Người ta hoài nghi vì tức giận, và vì hung bạo, mù quáng và vì ác ý; và sau
hết vì tính ngông và vì người ta muốn hoài nghi. Nhưng người ta cũng hoài nghi
vì tính cẩn thận và vì dè dặt, vì khôn ngoan, và vì tinh thần sáng suốt. Các môn
đồ chủ nghĩa hoài nghi và những kẻ vô thần hoài nghi theo kiểu thứ nhất; những
triết gia chân chính hoài nghi theo kiểu thứ hai: hoài nghi thứ nhất là một hoài
nghi tối tăm, không đưa đến ánh sáng, nhưng lại luôn luôn đưa xa ra nữa: hoài
nghi thứ hai phát sinh từ ánh sáng và nó như thể trợ lực để lại phát ta ánh sáng.
Những kẻ chỉ hoài nghi theo cách thứ nhất không hiểu được thế nào là hoài nghi
bằng tinh thần; họ chế giễu việc ông Descartes dạy phép hoài nghi trong bài đầu
những suy niệm siêu hình của ông, vì họ cho là chỉ cần hoài nghi bằng tưởng
tượng, và chỉ cần nói chung là bản tính ta yếu đuối; là tinh thần ta đầy mù quáng;
là cần phải loại bỏ rất kỹ lưỡng các thành kiến, và các điều khác như vậy. Họ
tưởng như thế là đủ để khỏi bị giác quan dụ dỗ và để tránh khỏi mọi sai lầm.
Nhưng nói là tinh thần ta yếu đuối thôi chưa đủ, phải làm cho nó cảm thấy sự yếu
đuối của nó. nói là nó thiên về sự sai lạc cũng chưa đủ; phải vạch rõ cho nó
những sai lầm của nó thế nào.
… Ta không phải ngạc nhiên về sự dốt nát và mù quáng của nhiều người, vì tinh
thần họ phải phục tùng sự hay thay đổi và tính nhẹ dạ của tấm lòng họ, làm nó
không thể xem xét điều gì một cách chăm chú, nghiêm chỉnh nên nó không thể
hiểu thấu điều gì có nỗi khó khăn quan trọng nào. Vì rằng chú ý của tinh thần đối
với các đối vật của tinh thần cũng như sự nhìn kỹ của mắt ta đối với các đối vật
của mắt. Và cũng như một người không thể dùng mắt trên những vật chung
quanh mình thì không thể xem rõ chúng để phân biệt chỗ khác nhau ở những
phần nhỏ nhất của chúng và để nhận thấy mọi tương quan mà các phần nhỏ ấy có
với nhau; cũng vậy, nếu một người không thể an định thị quan của tinh thần mình
trên các sự vật mà hắn muốn biết, thì không thể biết chúng cho đủ để phân biệt tất
