Malebranche đi xa hơn Descartes nữa. Tổ hợp lý thuyết của Descartes, về những
ý tưởng minh và biệt với học thuyết của thánh Augustin về các ý tưởng, học
thuyết này lại chịu ảnh hưởng sâu xa của Platon, Malebranche công nhận là
những ý tưởng tổng quát của ta là một sự tham dự vào ý tưởng sự vô cùng và ta
thấy những ý tưởng ấy nhờ sự soi sáng của trí tuệ Thiên Chúa, mà những ý tưởng
ấy cấu thành chính bản thể. Đó là điều mà thầy Théodore cố gắng làm cho trò
Ariste hiểu trong đoạn văn sau đây.
Théodore. - Dĩ nhiên, Ariste, nếu các ý tưởng của anh chỉ là những biến hoá của
tinh thần anh, thì sự tụ tập hỗn độn cả ngàn ý tưởng bao giờ cũng chỉ tạo thành
một phức hợp hỗn độn không thể có tính cách tổng quát nào được. Anh thử lấy
hai chục màu sắc khác nhau, đem trộn cả lại để gây ra ở anh một màu sắc chung
xem; anh thử gợi ra ở anh đồng thời nhiều tình cảm khác nhau để lập thành một
tình cảm chung; anh sẽ thấy ngay điều ấy không thể được. Vì khi trộn nhiều màu
sắc, anh sẽ tạo ra xanh, xám, lam, bao giờ cũng là một màu riêng. Sự chóng mặt
được gây ra do vô số rung động những thớ của óc não, và những linh khí; tuy
nhiên nó vẫn là một cảm thức riêng. Là vì mọi biến đổi của một thực tế riêng như
tinh thần ta, cũng chỉ có thể là riêng biệt. Nó không bao giờ có thể tự nâng cao
lên tính cách tổng quát có ở trong các ý tưởng. Thật ra anh có thể nghĩ đến sự đau
khổ cách chung; nhưng anh bao giờ cũng chỉ bị biến đổi do một đau khổ riêng.
Và nếu anh có thể nghĩ đến đau khổ cách chung là vì anh có thể gán tính cách
tổng quát cho mọi sự. Nhưng một lần nữa, anh không thể rút tự mình anh cái ý
tưởng sự tổng quát ấy. Vì nó có nhiều thực tính quá: phải là tự vô cùng cung cấp
nó cho anh, tự nguồn phong phú của nó.
Ariste. - Tôi không có gì đáp lại thầy. Tất cả những gì thầy nói có vẻ hiển nhiên.
nhưng tôi lấy làm lạ, là những ý tưởng tổng quát ấy, chúng có thực tính nhiều hơn
vô cùng những ý tưởng riêng biệt, lại không làm tôi lưu ý bằng những ý tưởng
riêng ấy, và có vẻ ít chắc chắn hơn nhiều.
TH. - Là vì chúng tự để cảm thấy ít hơn hay đúng hơn, chúng không tự để cảm
thấy tí nào cả. Anh đừng phán đoán thực tính các ý tưởng như trẻ con phán đoán
các thực tính vật thể. Trẻ con tưởng rằng tất cả không gian ở giữa trời và đất
không có gì là thực tế cả, vì nó không tự để cho cảm thấy. Vả lại có ít người biết
rằng cũng có bấy nhiêu vật chất trong một tấc khối không khí bằng trong một tấc
