chì, vì là chì cứng hơn, nặng hơn, tóm lại khả cảm hơn là không khí. Anh đừng
bắt chước họ. Anh hãy xét đoán thực tính các ý tưởng không phải bằng cái cảm
thức mà anh có về chúng, nó ghi dấu một cách mơ hồ tác động của chúng, nhưng
bằng cái ánh sáng trí thức nó vạch tỏ bản tính của chúng cho anh.
Anh đừng bao giờ lấy những cảm thức của anh làm những ý tưởng của chúng ta,
những biến đổi đụng chạm đến linh hồn anh làm những ý tưởng soi sáng mọi tinh
thần. Đó là nguyên tắc lớn nhất để tránh sự lầm lạc. Không khi nào anh chiêm
ngắm các ý tưởng mà không khám phá ra chân lý nào; nhưng dầu anh chú ý đến
đâu vào các biến đổi ở riêng anh, anh cũng chẳng bao giờ được soi sáng hơn…
Anh biết rằng, Ariste, Thiên Chúa với tư cách là lý trí phổ quát, bao hàm trong
bản thể các ý tưởng nguyên thuỷ của mọi thực thể đã được sáng tạo cũng như khả
thể. Anh biết rằng mọi trí thức kết hợp lý trí tối cao ấy, được lấy ở đấy ít nhiều
những ý tưởng tuỳ theo ý Chúa muốn biểu lộ cho chúng. Điều ấy thực hiện theo
những định luật tổng quát Chúa đã thiết định để cho ta có lý trí, và để thành lập
giữa ta với Chúa một thứ hội đoàn. Để hôm nào tôi diễn giải cho anh tất cả sự
huyền bí ấy. Anh chẳng hồ nghi là khoảng gian khả tri, chẳng hạn, nó là ý tưởng
nguyên thuỷ, hay kiểu mẫu bản nguyên các vật thể được chứa đựng trong lý trí
phổ quát. Lý trí ấy soi sáng mọi tinh thần, và cái tinh thần mà lý trí ấy có đồng
bản thể. Nhưng có lẽ anh chưa suy nghĩ đủ về chỗ khác biệt giữa những ý tưởng
khả tri mà nó bao hàm, với những cảm thức riêng của ta, hay những biến đổi của
linh hồn ta; và có lẽ anh cho việc nhận xét nó đích xác là vô ích?
Nhưng hỡi Ariste thân mến, có biết bao là khác biệt giữa ánh sáng những ý
tưởng, và sự tối tăm của cảm thức của ta, giữa biết và cảm; và thật là cần thiết lập
lấy thói quen phân biệt nó cho dễ dàng. Khi nào chưa suy nghĩ đủ về chỗ khác
biệt ấy, luôn luôn tưởng biết rất rõ ràng cái gì hắn cảm thấy mạnh nhất chỉ có thể
đi lạc vào bóng tối các biến đổi riêng của hắn. Vì rốt cuộc, phải hiểu cho rõ sự
thật quan trọng này. Con người không phải là ánh sáng cho chính mình. Bản thể
của hắn chẳng những không soi sáng hắn, lại chính là sự không thể hiểu được cho
hắn. Hắn chỉ biết được do ánh sáng của lý trí phổ quát soi sáng mọi tinh thần, do
những ý tưởng khả tri mà lý trí ấy biểu lộ trong bản thể trong sáng của mình.
MALEBRANCHE, Thanh đàm về siêu hình và tôn giáo
