về tính chất vô đạo của tác phẩm này, lợi dụng cơ hội để tố cáo việc tồn tại trên
thị trường những tác phẩm khác không kém phần tà giáo như Thư viện của các sư
huynh Ba Lan, quyển Leviathan của Hobbes hay quyển Giảng luận Triết lý trong
Kinh Thánh của Louis Meyer, những bản tường trình này bị thất lạc mất tiêu. Đến
năm 1674 nhà cầm quyền vẫn còn thấy nhu cầu phải cảnh báo dân chúng chống
lại tính chất quỉ quái của các tác phẩm trên, chúng vẫn còn được báo chí quảng bá
và được bày bán rộng rãi công khai. Họ đóng dấu những quyển sách này là có
tính báng bổ thần thánh và độc hại cho linh hồn, đầy những luận đề thiếu cơ sở và
nguy hiểm và những điều ghê tởm làm hại đến tôn giáo đích thực. Vậy là thông
tư này cấm mọi cá nhân in ấn, lưu hành, bày bán lén lút những quyển sách này và
những quyển tương tự, nếu trái lệnh sẽ bị trừng phạt bởi pháp luật của Nhà nước,
nhất là sắc lệnh ngày 19 tháng 9 năm 1653". Vậy mà ta biết rằng quyển Khảo
luận thần học chính trị đã được tái bản đến lần thứ tư mà vẫn không sao cả vì
những nhà làm sách ở Amsterdam đã in lại quyển này nhưng đề ngày tháng in từ
lần đầu (trước khi có lệnh cấm) hoặc là đổi thành tựa đề khác…
Tự do ngôn luận, dầu không tuyệt đối, vẫn là một hệ luận của tự do ý thức. Tuy
nhiên, chúng ta cũng cần nhớ lại một ngoại lệ bi kịch: việc lên án quyển sách của
Koerbagh tiếp theo là việc tịch thu toàn bộ các tác phẩm của ông rồi việc tác giả
bị tống giam và chết trong tù.
BAYLE
(1647 - 1706)
Người con của mục sư phái Calviên ở hạt Foix là một người tự học, vì nghèo. Cải
sang Công giáo năm 1669, ông quay lại đạo Tin lành năm 1670. Trong những
năm này nhờ việc áp dụng chặt chẽ sắc chỉ thành Nantes (về việc khoan dung tôn
giáo), Pierre Bayle an tâm đi đến Genève, Sedan, rồi định cư ở Rotterdam. Vừa là
sinh viên vừa đi làm gia sư, ông làm quen với triết học Descartes. Dần dà những
bài văn phúng thích phê phán của ông khiến nhà đưông quyền ghét ông. Nhưng
nguyệt san Nouvelles de la République des Lettres (Tin tức văn giới) trải rộng
danh tiếng của ông khắp châu Âu. Sự dấn thân của ông vì sự khoan dung dân sự
toàn diện là nguồn gốc của những cuộc bút chiến kịch liệt ở Hà Lan.
