Từ 1692, một khoản trợ cấp khiêm tốn của nhà xuất bản cho phép ông dành trọn
vẹn thời gian để soạn bộ Dictionnaire historique et critique (Tự điển lịch sử phê
bình) một tập hợp những giảng luận sống động về nhiều triết gia. Ảnh hưởng của
ông trên thế kỷ XVII là rất lớn.
NHỮNG SUY TƯ TẢN MẠN VỀ SAO CHỔI (Pensées diverses sur la
Comète)
Còn gì tốt hơn là nhân sự xúc động của đám đông được gợi bởi sự xuất hiện của
sao chổi vào năm 1680 để tố cáo sự mê tín? Nhưng ở đây chính cách làm mới
đáng kể: khi khẳng định tính thường hằng trong trật tự của thiên nhiên, Bayle
đồng tình với Descartes. Khi tố cáo vai trò của các ông hoàng, và các cố đạo
trong việc duy trì những điều mê tín, ông nhất trí với Gassendi.
Bằng khẳng định tính đức hạnh của một xã hội vô thần, ông lật đổ ý tưởng về một
Ông trời Sen đầm Vũ trụ (le Dieu-gendarme). Điều đó chắc chắn không phải là
bài bác Cơ đốc giáo, mà chỉ tước bỏ vai trò giảng đạo đức của nó. Bayle được
đọc, không hề lập lờ, trong chiều hướng vô thần.
Nguyên nhân thực sự đem lại thế giá cho một thành kiến
Một ý kiến đang thịnh hành chưa phải là sự bảo đảm cho chân lý, điều đó đã là
một suy nghĩ bình thường vào thời đại của Bayle. Điều độc đáo hơn ở đây là sự
biến hoá của việc kiểm tra thực nghiệm, di sản nhân bản chủ nghĩa, và cuộc trắc
nghiệm bằng hoài nghi, di sản của Descartes.
Từ đó (1) cho thấy rằng những người thông thái đôi khi cũng bảo chứng lầm như
những người dân thường, và một truyền thống được gia cố bởi chứng từ của họ
không phải vì vậy mà được miễn trừ sai lầm. Vậy ta chẳng nên để cho tên tuổi và
uy thế của nhà thông thái làm cho ta rét. Chúng ta biết gì về vị tiến sĩ đại danh kia
- kẻ đề xướng vài học thuyết nào đấy - lại không mang đến nhiều kiểu cách nhằm
thuyết phục, hơn là một kẻ ngu dốt đã tin vào học thuyết ấy mà không xem xét,
kiểm tra? Nếu vị tiến sĩ cũng làm như thế và cũng chỉ như thế, thì tiếng nói của
ông ta cũng chẳng có thế giá gì hơn tiếng nói của người khác, bởi vì chắc chắn là
chứng từ của một người chỉ có sức mạnh tỷ lệ với độ chắc chắn mà anh ta thủ đắc
được khi tự mình tìm hiểu đầy đủ về sự kiện.
