Tôi đã nói với quý vị điều này và tôi xin phép nhắc lại: một cảm thức chỉ có thể
trở nên cái nhiên (probable) bởi số đông những người theo nó, khi nó có vẻ là
đúng với nhiều người, độc lập với mọi áp lực, và chỉ bởi sức mạnh duy nhất của
một khảo nghiệm tỉ mỉ đi kèm bởi sự chính xác và khả năng cách vật trí tri sâu
sắc đầy thông tuệ: và cũng như người ta đã nói rất hay rằng một nhân chứng
"thực mục sở thị" thì đáng tin hơn cả mười nhân chứng với giọng lưng chừng:
"Vâng, tôi có nghe người ta nói thế". Người ta cũng có thể yên tâm rằng một
người đứng đắn chỉ nói ra những gì mà ông ta đã suy nghĩ thật chín chắn và thấy
rằng rất thấu tình đạt lý, sau khi đã kiểm tra qua mọi nghi ngờ, thì tiếng nói của
người ấy có trọng lượng hơn cả tiếng nói của hàng ngàn hàng vạn đầu óc tầm
thường gộp lại - những thứ đầu óc chỉ biết bắt chước nhau như một bầy cừu và
đặt niềm tin của mình vào thiện chí của người khác.
Pierre BAYLE, Suy nghĩ tản mạn về sao chổi
1. Bayle vừa nêu lại những thành kiến phi lý được nhiều người thông thái danh
tiếng chủ trương.
Một xã hội gồm toàn những người vô thần vẫn có thể đức hạnh
Tôn giáo không ngăn cản được tội ác và tính đạo đức không phái sinh từ tôn giáo.
Bayle dứt khoát bác bỏ lời kết tội của xã hội đưông thời cho rằng những người vô
thần thì cũng vô đạo đức. Ông không nói rõ ý thức đạo đức phổ quát từ đâu đến,
nhưng vào thời đại khủng hoảng của ý thức Âu câu (Paul Hazard) ông mở ra con
đường phản tư về đức tính thế tục và công dân (Réflexions sur la vertu laðque et
civique).
Giờ đây người ta thấy rõ rằng một xã hội của những người vô thần cũng thực hiện
những hành vi dân sự và đạo đức như bao xã hội khác, miễn rằng nó trừng phạt
nghiêm khắc những tội ác, miễn rằng nó khuyến thiện, trừng ác một cách công
bằng và nghiêm minh. Bởi vì việc không biết đến một Đấng Sáng tạo và Bảo lưu
thế giới không ngăn cản những thành viên của xã hội này vẫn cảm ứng với viênh
dự hay ô nhục, với thưởng phạt của xã hội, với mọi đam mê được tìm thấy nơi
những người khác, và không hề bóp nghẹt mọi ánh sáng của lý trí, người ta thấy
nơi những người vô thần những con người đầy lòng chân tín trong giao dịch với
