của những khẳng quyết, đó là không nên chấp nhận bất kỳ cái gì như là đúng
chắc nếu điều đó chưa được chứng minh bởi một thí nghiệm chính xác hay một
cách chứng minh vững chắc. Vậy mà, một chứng minh là vững chắc khi nó tôn
trọng hình thức được quy định bởi lô-gích học; tuy nhiên không phải là nó luôn
luôn cần đến những tam đoạn luận được sắp xếp theo trật tự cổ điển (như những
tam đoạn luận mà Christianus Herlinius và Conradus Dasypodius (3) đã áp dụng
vào sáu quyển đầu của Euclide, nhưng ít ra là kết luận phải được chấp nhận vì
hình thức (4). Từ một thứ lập luận được quan niệm đúng thể thức, mọi tính toán
được tạo ra theo đúng quy tắc cung cấp một thí dụ. Như thế không nên bỏ qua bất
kì tiền đề cần thiết nào, và tất cả những tiền đề phải hoặc là được chứng minh
trước đó, hoặc là chỉ được chấp nhận như là những giả thuyết, và trong trường
hợp này, kết luận cũng chỉ có tính giả thuyết. Những ai thận trọng theo đúng quy
tắc này sẽ dễ dàng tránh khỏi những ý tưởng lừa dối. Pascal, nhà tư tưởng rất mực
uyên thâm đã nói, một cách khá phù hợp với những gì chúng tôi vừa mới trình
bày, trong bài nghị luận nổi tiếng của ông về Óc Hình học (L’Esprit de
Géométrie) (5) rằng nhà hình học phải định nghĩa tất cả các từ nào dầu chỉ hơi tối
nghĩa một chút, và chứng minh tất cả mọi chân lý dầu chỉ hơi có ti nghi ngờ. Tôi
chỉ muốn rằng ông ta xác định những giới hạn mà vượt qua những giới hạn đó thì
một khái niệm hay một mệnh đề hết còn là hơi tối nghĩa hay hơi khả nghi. Tuy
nhiên những chỉ định cần thiết có thể được rút ra, bởi một nghiên cứu cẩn thận, từ
những gì chúng tôi đã trình bày ở đây, bởi vì giờ đây chúng tôi muốn được phép
kiệm lời.
LEIBNIZ,
Những suy niệm về Tri thức, Chân lý và những Ý tưởng.
1. Thí dụ về ý tưởng mâu thuẫn, nó tự huỷ chính vì tính mâu thuẫn ở nơi nó.
2. Descartes, Những Suy niệm Siêu hình, V.
3. Những nhà lô-gích học và toán học của thế kỷ XVI.
4. Chỉ căn cứ trên các quy tắc mà thôi, không cần xét đến nội dung các mệnh đề.
5. Pascal, Về óc hình học và nghệ thuật thuyết phục.
