· Những người công nhận hiện hữu và tác động của Thượng đế, Tuyệt đối thể của
quy luật đạo đức - cũng là quy luật tự nhiên - nhưng phủ nhận tính bất tử của linh
hồn.
· Cuối cùng là những người hữu thần luận, xét theo mọi phương diện, có tất cả
những ý tưởng đúng về Thượng đế và về mọi phẩm tính của Ngài. Họ tuyên xưng
lòng tin vào sự tồn tại của một Hữu thể Duy nhất, Vĩnh Hằng, Vô Hạn, Toàn
Năng, Toàn Tri, Đấng Sáng Tạo, Bảo Tồn, Vị quân vương tối thượng của Vũ Trụ.
Theo Clarke, đây mới là những nhà hữu thần luận chân chính; đáng tiếc là họ lại
phủ nhận Mặc Khải (của Kinh thánh).
Liên quan đến Joseph Butler, giám mục thành Durham, dự tính của ông không
nhằm chứng minh rằng Cơ đốc-giáo là đúng. Tham vọng của ông khiêm tốn hơn
nhiều: vấn đề đối với ông, là chứng tỏ có sự tương tự giữa những khó khăn gặp
phải trong lãnh vực những chân lý tôn giáo và trong tri thức về thiên nhiên. Trong
cả hai trường hợp, vì thiếu sự chắc chắn tuyệt đối, chúng ta đành bằng lòng với
những điều xác suất hay cái nhiên (des probabilités) mà thôi. Locke đã từng nói
rằng: "Con người đang sống trong buổi hoàng hôn của những điều cái nhiên"
(l’homme vit dans un crépuscule de probabilités). Như vậy thì tin vào những chân
lý của Cơ đốc-giáo cũng chẳng điên rồ gì hơn so với khi tin vào những điều gọi là
chân lý khoa học!
Hình như David Hume đã nhắm đến Clarke và Butler trong Những đối thoại về
tôn giáo thiên nhiên.
Các triết gia của ý thức đạo đức
Chúng ta sẽ không nói về Shaftesbury, mà chúng tôi trình bày trong quyển thứ
nhì này với một bản văn Tiểu luận về phẩm giá và đức hạnh. Chỉ cần nhắc lại ảnh
hưởng mà ông đã tác động lên Hume, Adam Smith, và ở Pháp ông đã được
Voltaire và Diderot đánh giá cao như thế nào.
Về mỹ học cũng như về đạo đức, Francis Hutcheson (1694 - 1746) khá gần gũi
với Shaftesbury. Đối với ông, chính ý thức nội tâm cho phép chúng ta quyết định
về vấn đề cái đẹp và cái đạo đức. "Tác giả của thiên nhiên đã mang chúng ta đến
với đức hạnh bằng những phương tiện vững chắc hơn nhiều hơn là những phương
