thấy hạnh phúc khi hoàn thành điều thiện. Trong thiên Tiểu luận này, Shaftesbury
còn là triết gia về tính bất khả phân ly của Chân Thiện Mỹ. "Triết học, được quan
niệm như học thuyết thuần tuý về Minh trí, hãy còn là bất toàn chừng nào nó còn
chưa tìm được, trong một học thuyết về Cái Đẹp, lời kết luận và sự thực hiện cụ
thể" (Cassirer).
Mỹ học và đạo đức học (Esthétique et Éthique)
"All beauty is truth": mọi cái đẹp là chân lý. Mọi cái đẹp là điều thiện. Chính nhờ
trung gian của cái đẹp mà con người đạt đến sự hoà hợp nơi chính mình và với
người khác. Mọi đức hạnh là hạnh phúc.
Một sự kiện thường hằng đó là, do một sự đồng cảm, cảm thức và tình yêu sự hoà
điệu, những tỷ lệ và trật tự, dầu ở lãnh vực nào, cũng nâng cao tinh thần, làm
mạnh thêm những tình cảm xã hội và nâng đỡ đức hạnh vốn là tình yêu trật tự,
những tỷ lệ và sự hoà hợp trong phong tục xã hội và trong ứng xử giữa các cá
nhân. Trong những đề tài phù phiếm nhất, trật tự cũng tác động và khiến người ta
chấp thuận; nhưng nếu có lần trật tự và vẻ đẹp của vũ trụ lại là những đối tượng
của lòng ngưỡng mộ và tình yêu của chúng ta, cảm tình của chúng ta sẽ chia sẻ vẻ
hùng tráng huy hoàng của đề tài, và mối đồng cảm với cái đẹp, một tư thế rất
thuận lợi cho đức hạnh sẽ đưa chúng ta đến trang thái xuất thần. Thực thế, trong
khi chỉ một chút hoà điệu và một vài tỷ lệ được nhận thấy nơi những sản phẩm
của khoa học và nghệ thuật khiến cho các bậc thầy và những người sành điệu
phải thán phục, thì có thể nào khi chiêm ngưỡng một tuyệt tác của Hoá công mà
lại không cảm thấy say mê đến xiêu lạc cả hồn vía? Vậy nên dầu hữu thần luận
(1) có bị coi như một giả thuyết sai lầm, trật tự của vũ trụ dẫu có là huyễn tưởng,
thì lòng say mê cao đẹp đối với thiên nhiên vẫn không vì thế mà kém thuận lợi
cho đức hạnh. Nhưng nếu tin vào Thượng đế là điều hợp lý, nếu vẻ đẹp của vũ trụ
là thực, thì sự ngưỡng mộ trở nên chính đáng, tự nhiên và tất yếu nơi mọi tạo vật
hữu tình và có lòng biết ơn.
Bây giờ đây, thật dễ dàng xác định sự tương tự giữa đức hạnh và lòng mộ đạo.
Cái này chính là bổ sung cho cái kia: nơi nào thiếu lòng mộ đạo, thì quyết tâm, sự
dịu dàng, tính bình đẳng tinh thần và đức hạnh đều chưa toàn vẹn.
