Nếu các ý tưởng hoàn toàn không có mối liên lạc nào thì chỉ có sự tình cờ kết hợp
chúng, và sẽ không thể nào mà các ý tưởng đơn giản luôn luôn tự sắp đặt thành
những ý tưởng phức tạp (như chúng thường làm) mà không có mối kết hợp nào
giữa chúng, một tính cách liên kết nào do đó, một ý tưởng tự nhiên dẫn vào một ý
tưởng khác. Cái nguyên tố kết hợp giữa các ý tưởng ấy không được coi như một
liên hệ bất khả ly tán; vì điều ấy đã được loại khỏi trí tưởng tượng, và hơn nữa ta
không nên kết luận là không có nó, tinh thần không thể liên kết hai ý tưởng: vì
không có gì tự do bằng cái khả năng ấy; nhưng ta chỉ cần coi nó như một sức
mạnh êm dịu thường được ưu thắng, và nó là nguyên nhân, trong nhiều điều khác,
làm các ngôn ngữ có sự tương đương mật thiết với nhau, vì thiên nhiên làm như
chỉ dẫn cho mỗi ngôn ngữ những ý tưởng đơn giản có khả năng nhất để kết hợp
thành một ý tưởng phức tạp. Những tính cách do có sự liên tưởng và bởi đó mà
tinh thần như được đưa từ ý tưởng này đến ý tưởng khác, được kể là ba: Sự giống
nhau, sự kế cận trong thời gian hay nơi chốn và mối tương quan từ nguyên nhân
đến hiệu quả.
Tôi tưởng không cần thiết lắm mà phải chứng minh là những tính cách ấy gây ra
sự liên kết giữa các ý tưởng và khi một ý tưởng xuất hiện, thì tự nhiên đưa vào
một ý tưởng khác. Điều hiển nhiên là trong dòng tư tưởng của ta và trong cuộc
luân chuyển hằng cửu các ý tưởng của ta, trí tưởng tượng của ta dễ dàng từ một ý
tưởng sang bất kỳ ý tưởng nào khác giống nó, và cái tính cách ấy, từ một mình
nó, là một mối liên kết và một giây liên lạc vừa đủ cho tưởng tượng. một điều
khác cũng hiển nhiên như thế là vì các giác quan khi thay đổi đối tượng, bắt buộc
phải thay đổi một cách đều đặn, và phải lấy các đối tượng kế cận với nhau trong
thực tế, nên tưởng tượng cũng bắt buộc phải nhiễm lấy cùng một phương pháp tư
tưởng, và khi nó quan niệm các đối tượng của nó, phải đi qua các thành phần của
không gian và thời gian. Còn về mối liên lạc cấu thành bởi tương quan từ nguyên
nhân đến hiệu quả, ta sẽ không phải nhấn mạnh bây giờ. Chỉ cần nhận xét là
không có tương quan nào gây ra một mối liên lạc mạnh hơn trong tưởng tượng,
và nhờ đó một ý tưởng gợi ra mau hơn một ý tưởng khác, bằng tương quan nhân
quả giữa các đối tượng của nó.
… Vậy đó là những nguyên tố của sự liên lạc và kết hợp giữa những ý tưởng đơn
giản của ta, chúng thay thế trong tưởng tượng cho mối liên lạc bất khả ly tán, do
đó các ý tưởng được kết hợp trong ký ức. Đó là một thứ dẫn lực, nó gây ra trong
