nghiệm căn bản kèm theo một chủ nghĩa hoài nghi vững chắc; trong tri thức cũng
như trong hành động con người đều không có thể mang lại một câu trả lời thoả
đáng cho mối ưu tư siêu hình của mình. Nhưng chủ nghĩa hoài nghi của Hume
không mang sắc thái tuyệt vọng: thiên nhiên, theo lời ông, đã chữa cho ông khỏi
"nỗi sầu triết học" (la mélancolie philosophique).
Dầu thế nào đi nữa, ảnh hưởng của "những ý tưởng Anh quốc" cũng rất đáng kể:
trước tiên là ở Pháp, nơi Montesquieu (1689 - 1755) và Voltaire (1694 - 1778)
không hề che dấu sự hào hứng của họ và khoe khoang "cuộc cách mạng tinh
thần" mà đời sống hiện đại đòi hỏi và nước Anh đã vẽ ra sơ đồ; rồi ở Ý, nơi Vico
(1668 - 1744) phát triển, như người Anh, ý tưởng về một nhân tính trên đà sinh
thành (une nature humaine en devenir); ở Đức nữa, với thế hệ của trào lưu
Aufklrung mà những khuôn mặt nổi bật là Mendelsohn (1729 - 1786) và Lessing
(1729 - 1781).
Mặc dầu có những biến thái hơi khác nhau, song vẫn có một "thị trường chung
châu Âu về những ý tưởng" và điều đó giải thích tầm quan trọng những tổng hợp
rộng lớn chúng sẽ đánh dấu nửa sau thế kỷ XVIII.
Thời kỳ những tổng hợp rộng lớn
Giữa lòng thế kỷ XVIII, lý trí được chào đón, không chút dè dặt, như là "khả
năng tối thượng của con người". Lý trí không biệt nhãn với một quốc tịch nào và
nếu đà suy tư triết lý đạt đến biên độ rộng lớn nhất của nó ở Pháp, song nó cũng
lan toả khắp châu Âu mà người ta tạo ra những dự án mang tầm thế giới và những
tham vọng đạt đến một thứ quốc tế công pháp.
Cái đà phi thường đó được khai triển quanh ba trục chính: thiên nhiên, con người
và chính trị.
Mô hình của Newton thôi miên trí tuệ của thế kỷ XVIII: chỉ cần kể những cái tên
Buffon (1707 - 1788) và Maupertuis (1698 - 1759) để chứng minh điều đó. Cả hai
người đã vận dụng vào thực tiễn những đặc tính nhận thức luận trong khoa học
của Newton. Thiên nhiên cũng hé lộ những bí mật nhờ vào những kính hiển vi
của Needham và của Lavoisier; còn kính viễn vọng của Herschel đẩy lùi những
biên giới của trường tự nhiên.
