không còn nghĩa là có thể nữa mà là thực là; phi không còn là không phải
nữa mà là khác với. Chữ đạo và chữ danh thứ nhì không còn là động từ nữa
mà là danh từ. Và ý nghĩa của câu hoàn toàn ngược lại ý nghĩa trong các bản
dịch khác: Đạo của Lão tử không còn là cái gì vĩnh cửu bất biến nữa. Độc
giả có thể cho Duyvendak là lập dị, nhưng Etiemble khen là mới.
Lão tử chỉ bảo: Đạo không thể diễn tả được, mà không nói rõ tại sao, nhưng
câu 2 và câu 3 cho ta đoán được ý ông. Đạo là “không”, siêu hình, là bản
nguyên (hoặc tổng nguyên lí của vũ trụ), cái “thể” của nó cực kì huyền diệu;
mà cái “dụng” của nó lại vô cùng (vì nó là mẹ của vạn vật), cho nên người
thường chúng ta – một phần tử cực kỳ nhỏ bé của nó, đời sống lại cực kỳ
ngắn ngủi – may lắm là thấy được vài qui luật của nó, vài cái “dụng” của nó
chứ không sao hiểu nó được. Không hiểu nó được thì làm sao diễn tả nó
được. Lão Tử mở đầu Đạo Đức Kinh bằng 6 chữ: “Đạo khả đạo phi thường
đạo” như có ý báo trước cho ta rằng ông sẽ chỉ có thể gợi cho ta ít điều về
đạo thôi, để cho ta suy nghĩ, tìm hiểu lấy bằng trực giác, chứ ông không
chứng minh cái gì cả. Chính ông, ông cũng không hiểu rõ về đạo, ngôn ngữ
của ông không diễn tả nó được, và đọc ông ta đừng nên “cầu thậm giải” như
Đào Uyên Minh
Đạo không thể giảng được, mà cũng không có tên, không thể đặt tên cho nó
được, vì nó độc lập tuyệt đối, không có hình tượng, thuộc tính. Gọi một vật
là là cái ghế vì vật đó có những thuộc tính của loại ghế: có ba hay bốn chân,
có mặt để ta ngồi, lưng để dựa… Đạo “sinh ra trước trời đất, trước muôn vật,
nó độc lập tuyệt đối, không có đồng loại, như vậy thì làm gì có tên. Vả lại
tên vốn có tính cách giới hạn và quyết định: tên trỏ cái ghế thì không thể
dùng trỏ cái bàn; một vật mang tên ghế thì nhất định chỉ là cái ghế chứ
không thể đồng thời vừa là cái ghế vừa là cái bàn. Một vật cái tên thì không
thể đồng thời vừa ở chỗ này vừa ở chỗ khác. Đạo – như sẽ thấy ở một số
chương sau – vốn “đi khắp không ngừng”, vừa ở đây vừa ở kia, vừa là cái
này vừa là cái nọ; vì vậy không thể có một tên nào thích hợp với nó được.
