[165]
Từ được Ramonet sử dụng trong câu hỏi của mình đó là
testimomos có nghĩa là báo cáo chứng kiến tận mắt các sự kiện. Tuy nhiên,
một testimonios có thể còn có nghĩa rộng hơn thế, bởi vì ở khu vực châu
Mỹ La-tinh từ này thường được dùng để chỉ những người không biết đọc,
biết viết. Điều mà Ramonet muốn nói ở đây đó là, người dân đưa ra những
tài liệu bằng chứng mà họ thấy được trong các trại lính đó. Một trong
những trường hợp đó là Reinaldo Arenas (1943-1997), trong cuốn tự truyện
của mình Trước khi đêm về (New York: Penguin, 1994). Ngoài ra còn có
một số tác phẩm viễn tưởng liên quan đến chủ đề này, đặc biệt là các tác
phẩm của Arenas. Ví dụ, có thể xem “Ngôi sao sáng nhất” (“Arturo, la
estrella mas brillante”) trong tác phẩm Rosa già nua (New York: Grove
Press, 1989).
[166]
Gustave Lee Bon (1841-1931), nhà tâm lý học, nhân chủng học,
khảo cổ học, nhà vật lý ngưòi Pháp và là tác giả của hai tác phẩm nổi tiếng
Les Lois psychologiques de l”evolution des peuples (Sự phát triển tâm lý
của con ngưòi - 1894) và La Psychologie de foules (Tâm lý tội phạm).
[167]
Những lời đồn đại không có căn cứ và thường là lời phỉ báng.
[168]
Cuộc khủng hoảng tên lửa Cuba, theo cách hiểu của những
người nói.
[169]
Ở đây, Castro đang muốn nói đến những chương trình được tiến
hành vào thời điểm đó trong đó có chiến dịch liên quan đến giáo dục, nâng
cao trình độ văn hóa chung, làm cho cả đất nước ý thức rõ hơn về những
vấn đề chính trị, văn hóa. Chiến dịch này thường được gọi là “Cuộc chiến
của các ý tưởng”. Số lượng các chương trình trong chiến dịch ngày càng
tăng, và đến cuối năm 2005, đã có hơn 150 chương trình với những kết quả
khá khả quan.
[170]
“Trung đội Mariana Grajales” được đặt tên để tưởng nhớ mẹ
của Maceo, một biểu tượng của nữ chiến sĩ cách mạng của Cuba, tên này do
chính Castro đặt vào tháng 9 năm 1958, sau cuộc truy quét cuối cùng của kẻ
